«․․․Մի զարմանալի քնքուշ և խնդագին զգացմունք եմ ունենում յուրաքանչյուր անգամ, երբ հիշում եմ, որ այնտեղ՝ սեղանիս դարակում, պահված են Տերյանի, հասկանու՞մ եք, իսկական ձեռագրերը… նրա ձեռքով գրված այդ թերթիկները… Երբ անչափ տխուր եմ լինում, հանում եմ, նայում… Կարծես՝ արեգակն է պահված իմ գրասեղանի դարակում․․․»։

Ե․ Չարենց

Տերյանի ստեղծագործությունը խորհրդապաշտական (սիմվոլիզմ) ակունքներ ունի։ Գրական այդ ուղղությունը սկիզբ է առել Ֆրանսիայում և տարածվել։ Խորհրդապաշտները ձգտում էին խորհրդանշանների միջոցով պատկերել առարկաների ու երևույթների Էությունը։ Նրանք կյանքը ներկայացնում էին երկու հարթության մեջ՝ գորշ իրականություն և անուրջների աշխարհ, որտեղ ապաստան էին գտնում նրանց հոգիները։

Օգտվելով սիմվոլիզմի բերած նորություններից՝ Տերյանը միաժամանակ յուրովի հարստացրեց այն։ Տերյանի ստեղծագործությունը բանաստեղծական դպրոց դարձավ, որից ազդվեցին, ոգեշնչվեցին մեր մեծերից շատերը, առաջին հերթին Ե․ Չարենցը։

Տերյանը զարգացրեց, նոր բարձր մակարդակի հասցրեց գրական հայերենը, նոր նշաձող սահմանեց հետագայում եկող գրողների համար։

Նա  նամակներից մեկում գրել է. «Բայց ես քանի գնում, այնքան ավելի ու ավելի եմ համոզվում, որ միայն սիրով կարելի է անել ամեն ինչ, առանց սիրո՝ ոչինչ: Ու մինչդեռ մարդիկ, բոլոր մարդիկ մենակ են․․․ Մենակությունը մարդուս ամենաանտանելի վիշտն է․․․»։

Հենց այդ անանձնական սերն է Տերյանի ստեղծագործության հիմքում, ու դա է, որ պարուրում է մարդու ներաշխարհը, հոգեպես հարստացնում։

Տերյանը նաև հոյակապ թարգմանիչ  էր։ Նա ոչ միայն հայերենից ռուսերեն է թարգմանել հայ գրողների գործերը (Րաֆֆու «Կայծեր», Շիրվանզադեի «Չար ոգի», Սունդուկյանի «Պեպո»), այլև հայերեն է թարգմանել անտիկ, եվրոպական, ռուս, հնդկական և վրացական գրականության լավագույն նմուշներից։ Մեզ են հասել Հ․ Հայնեից, Վերհարնից, Բոդլերից, Օ․ Ուայլդից, Ռ․ Թագորից  և ուրիշներից կատարած թարգմանություններ։ Գլուխգործոցներ են համարվում Օ․ Ուալդից, Բոդլերից թարգմանությունները։

Սխալ ասմունքի պատճառով Տերյանը հաճախ տխրադալուկ, լալկան բանաստեղծ է ընկալվում։ Խորհուրդ է տրվում Տերյան կարդալիս հետևել տաղաչափական շեշտադրմանը։ Տերյանը տաղաչափության մեծ վարպետ է և  զանազան ձևեր է կիրառել։ Դիտարկենք դրանցից մեկը։ «Կարուսել» բանաստեղծության յուրաքանչուր տողը բաղկացած է 9 վանկից, որոնք էլ իրենց հերթին երեքական շեշտվող վանկի են բաժանվում 3+3+3։ Փորձենք միասին նկատել շեշտվող վանկերը․

 ․․․Պարում են/ խելագար /խնջույքում,/

 — Ով կուզե՝/ թող գաղտնիքն/ իմանա,—

 Ոչ վե՛րջ կա,/ ոչ ըսկի՛զբ/ այս երգում,—

 Երեկ՝ ես,/ այսօր՝ դու,/ վաղը՝ նա…

Բանաստեղծական շարքեր

Տերյանի ստեղծագործությունների մյուս կարևոր առանձնահատկությունն այն է, որ բաժանված են շարքերի, որոնք իմաստային կապ ունեն իրար հետ։ Ուշադրություն դարձնենք բառերին «Մթնշաղի անուրջ», «Գիշեր և հուշեր», «Ոսկի հեքիաթ»։ Առաջին շարքում կարևոր է անուրջը, երազը, երկրորդում՝ գիշերը (մթնշաղից՝ երեկոյից հետո գալիս է գիշերը, այնպես չէ՞), բայց հուշեր բառից կռահում ենք, որ այստեղ կյանքի փորձի արդյունքում ապրված զգացումներ են ու ոչ անուրջներ, ինչպես առաջին շարքում։

Անուրջն ու հուշը հանգեցնում են «Ոսկե հեքիաթին»։ Հեքիաթը ամենակարևոր խորհրդանիշներից է Տերյանի պոեզիայում։ Այս շարքի շատ բանաստեղծություններում հեքիաթին բնորոշ տարրեր կան, որոնց Տերյանը նաև նոր իմաստ է հաղորդում։ «Ոսկե» մակդիրն էլ պատահական չէ․այն հեքիաթներում ամենահաճախ հանդիպող գույնն է։

«Ոսկե շղթա» (1913-17թթ գրված բանաստեղծություններն են) շարքում շատ են Տերյանի նորարարություններն ու փորձարկումները։

Այս շարքում են ընդգրկված Տերյանի տրիոլետները։ Տրիոլետը 8 տողանոց բանաստեղծություն է, որի որոշ տողեր կրկնվում են։

Չունի և պարսից արքան
Որքան պոետն անտուն,
Այնքան գանձ ու խնդում
Չունի և պարսից արքան։
Հարուստ է պոետն այնքան
Երկրի, մթին բանտում...
Չունի և պարսից արքան
Որքան պոետն անտուն...

 «Կատվի դրախտ» շարքում  Տերյանը մեր գրականության մեջ առաջին անգամ կնոջը դիմում է Դուք - ով՝ ընդգծված հարգանքով, երբեմն հեգնանքով։

Ո՞վ կարող է չսիրել Ձեզ,

Չստրկանալ Ձեր կամքին,

Ո՞վ կարող է հլու և հեզ

Չաղոթել Ձեզ, օ, տիկին:

Դուք այնպիսի խոսքեր գիտեք

Եվ այնպիսի նուրբ նազեր-

Դահճին անգամ Դուք կդյութեք,

Կստրկացնեք և կայսեր:

Դուք այնպես մեղմ գիտեք շոյել

Հիվանդ ու խենթ իմ հոգին.

Ո՞վ կարող է Ձեզ չգովել,

Ու չերգել Ձեզ, օ, տիկին...

Զգացի՞ր տերյանական նուրբ հեգնանքը։ Այս դիմելաձևը հետո մենք կտեսնենք Չարենցի «Էմալե պրոֆիլը Ձեր» շարքում։

«Երկիր Նաիրի» շարքը -  Տերյանի  համար հայրենիքը էության մի մաս է, հարազատ, մտերիմ հոգևոր ամբողջություն։ Սա է պատճառը, որ Տերյանի՝ հայրենիքին նվիրված բանաստեղծությունները երբեք բարձրագոչ չեն ու շատ անկեղծ են։  

«Երկիր Նաիրի» շարքի մասին շարունակիր կարդալ այստեղ

«Մթնշաղի անուրջներ» շարքը սկսվում է «Տխրություն» բանաստեղծությունով, որտեղ տխրությունը դաշտերում սահող աղջկա կերպարանքով անցնում է և ամենուր թողնում իր շշունջը, հետքը։

Այս շարքում թախծի, վերջալույսի տրամադրությունները տեղ-տեղ ընդմիջվում են զվարթ նոտաներով, ու շարքն ավարտվում է կյանքը հաստատող «Գարնանամուտ» բանաստեղծությամբ։ Այսինքն՝ այս շարքում տեսնում ենք բնության մեռնող-հառնող խորհուրդը։

Մի հետաքրքիր նրբություն էլ կա, տարբեր շարքերում կարող ենք տեսնել նույն վերնագիրը, սա նշանակում է, որ դրանք ներքին կապ ունեն և մեկը մյուս թեմայի զարգացումն է։

Օրինակ՝ տարբեր շարքերում կրկնվում են «Ցնորք», «Հանդիպում», «Աշուն» վերնագրերով բանաստեղծություններ, որտեղ ամեն անգամ նույն թեման ներկայացվում է նորովի։

Էստոնական երգ – Այս բանաստեղծությունը նվիրված է մի էստոնացի աղջկա, որով այդ պահին հրապուրված էր Տերյանը։ Այդ պատճառով է էստոնական անվանել։

Երբ կհոգնես, կըգազազես աշխարհից՝
Դարձի՛ր իմ մոտ, վերադարձիր դու նորից.—
Ցաված սիրտըս միայն քեզնով է շնչել՝
Չի կամենալ նա վերըստին քեզ տանջել․․․․

Միայն պատկերացրու, թե ինչ անանձնական, տիեզերական խորություն ունեցող էություն պիտի ունենա այս բանաստեղծությունը գրողը։

Այսպիսի սերը ապրում է առանց նախապայմանների, առանց փոխադարձության, այս սերը միշտ պատրաստ է ջերմացնելու ու մխիթարելու։

Այն նաև երգի է վերածվել։ Լսիր այստեղ․

Տիեզերական սիրո շունչ ունի Fatum (ճակատագիր) բանաստեղծությունը։

Կախարդական մի շղթա կա երկնքում՝
Աներևույթ, որպես ցավը խոր հոգու.
Իջնում է նա հուշիկ, որպես իրիկուն,
Օղակելով լույս աստղերը մեկ֊մեկու։

Եղե՞լ է, որ բնության գրկում պառկած՝ երկար նայես աստղերին ու երևակայությանդ օգնությամբ սիրելի մարդու դիմագծերը աստղերով կերտես։ Ահա այդպիսի նկարիչ է Վահան Տերյանը

Սերն անսահման է, ինչպես աստղային երկինքը։ Աստղերը միմյանց հետ կապված են անտեսանելի շղթայով, բայց և ճակատագրով դատապարտված են իրարից հեռու մնալ։ Մարդկանց կյանքում էլ է երբեմն այդպես․

Մեղմ գիշերի գեղագանգուր երազում՝
Այն աստղերը, որպես մոմեր սրբազան,
Առկայծում են կարոտագին, երազուն՝
Հավերժաբար իրար կապված և բաժան։

Ես ու դու էլ շղթայված ենք իրարու.
Կարոտավառ երազում ենք միշտ իրար,
Միշտ իրար հետ, բայց միշտ բաժան և հեռու,
Աստղերի պես և՛ հարազատ, և՛ օտար...

Կարդանք  ևս մի բանաստեղծություն․

Սիրտըս ցավում է անցած գնացած

                              Օրերիս համար.

— Մեկը շշուկով պատմում է կամաց

Մեկը իմ հոգին տանջում է համառ․․․

Սիրած մարդու դիտավորյալ պատճառած ցավի մասին է բանաստեղծությունը․

-Մեկը իմ սիրտը փշրելով անցավ

Ու հեգնությունով նայում է վրաս։

Թվում է՝ այս ծանր տրամադրությամբ էլ կավարտվի բանաստեղծությունը, բայց  չգիտես ինչ «քիմիական ռեակցիայով» Տերյանը ցավից, տառապանքից օրհնություն է կորզում։

— Օրհնըված եք դուք, սեր, ցընորք ու ցավ,

Օրհնըված եք դուք, երկիր, երգ ու կյանք...

Այս բանաստեղծությունը նաև երգի է վերածվել, լսիր․    Սիրտս ցավում է

Տերյանի ներթափանցող հայացքը տեսնում է անտեսանելին, նա հոգեբան է, որն ուսումնասիրում է թե իր, և թե  սիրած կնոջ հոգին։ Նրա բանաստեղծություններն արտացոլում են սիրո բոլոր ելևէջներն ու վիճակները՝ սեր-կիրքը («Կրկին հնչում է թունավոր լեզուդ․․․» , «Ցանկություն»), անպատասխան սեր («Քո աչքերի դեմ իմ աչքերը՝ կույր», «Դու քնած ես քո տաքուկ անկողնում», սեր-հուշը («Սենտիմենտալ երգ», «Իմ խաղաղ երեկոն է հիմա»),  սեր-օրհներգությունը․

Քաղցր է մութը քո գրկում, լույսը սև է առանց քեզ.

Այնպե՜ս մեղմ ես դու գգվում, դու լուսեղեն ես այնպե՜ս։

Դու իջնում ես որպես հուշ, որպես ուրիշ կյանքի լույս,

Քո հայացքում կա անուշ մեղմություն ու արշալույս։

  «Լույսը սև է առանց քեզ․․․», «ուրիշ կյանքի լույս»․ տերյանական նուրբ ու ազդեցիկ պատկերները գլխապտույտ են առաջանում, կարծես բանաստեղծը ընկալումների դուռ է բացում, որը առանց նրա փակ էր մնալու մեզ համար․․․

Այս բանաստեղծությունը ևս երգի է վերածվել․ լսիր այստեղ

Վլադիմիր Վոլեգովի կտավներից

Տերյանի հայրենիքին նվիրված ստեղծագործությունները նոր որակ էին մեր պոեզիայում։ Սիրտ ջերմացնող ու քրքրող այս բանաստեղծություններով Տերյանը կանգնում է Հովհ․ Թումանյանի կողքին։ Միայն թե Թումանյանը հայրենիքին նայում էր հայրական  իմաստուն հայացքով, Տերյանը՝  որդիական ու զգայական։

Նրա բանաստեղծությունները ճիշտ ընկալելու համար պիտի ծանոթ լինենք նրա «Հոգևոր Հայաստան» հոդվածին։ Տերյանն այստեղ այն միտքն է առաջ քաշում, որ հանրույթը ազգի է վերածվում իր մշակութային արժեքներով, հոգևոր հարստությամբ։ «Ազգ կազմելու ցանկություն ու կամք ունեցող ժողովուրդը անդադար պիտի ստեղծի այն արժեքները, որոնք նրա ինքնության առհավատչյան են»,- գրում է Տերյանը։ Եվ այսպես նա առանձնացնում է «հոգևոր Հայաստան» և «ֆիզիկական Հայաստան» տերմիններն ու ասում, որ ֆիզիկականի գոյությունը կախված է հոգևորից․ եթե դիակ է հոգևոր Հայաստանը, ապա ֆիզիկականի գոյության համար պայքարը զրկվում է իմաստից։

Հայաստանի ոգու պահապանները, ըստ Տերյանի, մշակութային գործիչներն են․ «Մի Րաֆֆի, մի Արծրունի, մի Նալբանդյան, մի Դուրյան նույնպես ասպետներ են, գուցե ավելի մեծ հերոսներ են, քան նրանք, ովքեր կռվի դաշտում են զոհաբերում իրենց կյանքը»։

Նկարիչ՝ Խաչատուր Ազիզյան

Հայաստանի ոգու պահապանների մեջ գտիր քեզ ծանոթ գործիչներին։

Հետաքրքիր մի փաստ․ մինչև Տերյանը Հայաստանը Նաիրի չեն անվանել։ Նույնիսկ գիտնականները դեռ չէին էլ ճշտել Նաիրի երկրի հայկական ծագումը։ Երբ 1915 թ․ Տերյանը սեպագիրներից հանեց ու կիրառեց Նաիրի ձևը՝ իբրև հոգևոր Հայաստանի խորհրդանիշ, գիտնականները ներողամիտ ժպտում էին, բայց, ի վերջո, նրանք  հասկացան, որ Տերյանը ճիշտ էր։ Նրան արձագանքեց Եղիշե Չարենցը «Երկիր Նաիրի» վեպով, որը գրված էր ի հակադրություն Տերյանի հայրենիքի ընկալման։

«Երկիր Նաիրի» շարքում ընդգրկված է 18 բանաստեղծություն։ Շարքի ընկալման համար բանալի կարող են լինել Տերյանի՝ Նվարդ Թումանյանին ուղղված նամակի տողերը․ «Դուք երևակայել չեք կարող, թե ինչպես է անցնում իմ կյանքը, ոչ թե անցնում է, այլ այրվում մի ներքին, դառը կրակով։  Եվ ես անզոր եմ այդ կրակի դեմ և անօգնական։ Եվ ես երբեմն մտածում եմ, որ դա ունի իր խորին ու վսեմ իմաստը։ Չէ՞ որ այդպես՝ իմ հոգու նման, այրվում է և իմ երկիրը՝ իմ Նաիրին։ Գուցե դրա համար է այրվում իմ հոգին, որովհետև իմ հոգու մեջ նաիրյան չքնաղ հոգին է այրվում»։

Մհեր Աբեղյան «Սևանա կղզին»

Շարքը սկսվում է «Որպես Լաերտի որդին, որպես․․․» բանաստեղծությամբ։ Լաերտի որդին՝ Ոդիսևսը կամ Ուլիսը, Հոմերոսի «Ոդիսականի» հայտնի հերոսն է, որը բազմաթիվ փորձությունների միջով անցնելուց հետո վերադառնում է հայրենի Իթակե, որտեղ նրան հավատարմորեն սպասում էր կինը (եթե Հոմերոսի ստեղծագործությունը դեռ չես կարդացել, կարող ես դիտել ֆիլմը կամ մուլտֆիլմերը և ծանոթանալ ընդհանուր բովանդակությանը)․

«Որպես Լաերտի որդին, որպես
Ուլիս մի, թողած և հող և տուն,
Անցա ծովեր ու ցամաքներ ես -
Ամեն տեղ օտար և անխնդում։

Ու հոգնած քայլով ահա կրկին
Վերադառնում եմ հայրենի հող,
Դեպի քարերդ ազնիվ ու հին,
Եվ խրճիթներդ ահով նիրհող։

Մինաս Ավետիսյան «Արմենիա» (Հայաստան)

 Ոդիսևսի փորձություններից մեկը սիրենների հետ էր կապված։ Այդ դիցաբանական էակները  կախարդիչ  երգերով մոլորեցնում էին ճանապարհորդներին ու կործանում։ Հայրենիքից վաղուց հեռացած Տերյանն էլ ապրում էր օտար հողում, որտեղ շատ էին գայթակղությունները, բայց նա  պահում է իր հոգում հայրենիքի պատկերը և դիմակայում։
Նվագով անուշ քանի սիրեն
Կանչում էին ինձ և կախարդում,
Բայց սիրտս մաքուր, որպես ցորեն,
Պահեց անունդ վշտում արթուն։

Ջոն Ուոտերհաուզ «Ոդիսևսն ու սիրենները»

Իսկ ի՞նչ գայթակղություններ կարող էին լինել։ Դրանցից մեկը քեզ ծանոթ է «Հետաքրքիր պատմություններ» բաժնից։ Երբ Մաքսիմ Գորկին առաջակում է Տերյանին ստեղծագործել ոչ թե հայերեն, այլ ռուսերեն և դրանով շատ ավելի մեծ ճանաչում ու փառք ձեռք բերել։ Դրան ի պատասխան էլ Տերյանը գրում է  «Չեմ դավաճանի իմ Նվարդին»բանաստեծղությունը․ Նվարդը այս դեպքում դեպքում հայոց լեզուն է։ Եթե առաջին բանաստեղծության հիմքում Ոդիսևսի ճակատագրի հետ համեմատությունն էր ու սիրենների փորձության պատմությունը, ապա այստեղ  «Արա Գեղեցիկ  և Շամիրամ» ավանդազրույցն է և կրկին գայթակղության թեման։

Ի՞նչ տրամադրություններ է բերում այս շարքը․

Այստեղ կարոտ ու մորմոք, ողբերգական զգացումներ կան, բայց միաժամանակ հպարտություն, լավատեսություն ու մեծ հավատ։

«Միթե վերջին պոետն եմ ես» բանաստեղծությամբ առաջին անգամ մեր գրականության մեջ հայտնվում է Նաիրի հնագույն երկրի խորհրդանիշը։ Բանաստեղծությունը գրվել է  1913 թ․, երբ դեռ եղեռնը չէր եղել։ Այս տողերի մեջ և՛ գալիք աղետների կանխազգացում կարելի է տեսնել, և՛ ըմբոստություն, այդ ամենը թույլ չտալու հաստատակամություն։

Մի՞թե վերջին պոետն եմ ես,
Վերջին երգիչն իմ երկրի,
Մա՞հն է արդյոք, թե՞ նինջը քեզ
Պատել, պայծառ Նաիրի։
 

Վտարանդի, երկրում աղոտ,
Լուսեղ, քեզ եմ երազում,
Եվ հնչում է, որպես աղոթք
Արքայական քո լեզուն․․․

Տերյանը ապրեց մեր ժողովրդի համար ծանրագույն շրջանում՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմ, Հայոց մեծ եղեռն,  քաղաքացիական բախումներ․․․ Ինչի՞ հետ համեմատես այս ցավերի միջով անցնող երկրի ճակատագիրը․․․ Ու ծնվում է բանաստեղծական գյուտը՝ Երկիր-Տիրամայր՝ որդու խաչվելը, անտանելի տառապանքները տեսած  Տիրամայր,  բայց․․․ յոթնապատիկ խոցված, որովհետև ոչ թե մեկ, այլ միլիոն ու կես որդիների խաչվելն է տեսել․․․․  

Գրիգոր Խանջյան «Վերածնունդ»

Ինչպե՞ս չըսիրեմ, երկիր իմ կիզված,
Պարզված վերըստին սրերին սուրսայր.
Ինչպե՞ս չըսիրեմ — հեզությամբ լցված
Դու յոթնապատիկ խոցված Տիրամայր․․․․

Բանաստեղծությունն ավարտվում է ոգեկոչմամբ, լուսավոր հավատով։ Սրանք տողեր են, որոնք դարձել են մեր էության մի մասը, հույս ու ուժ են տվել ծանրագույն իրավիճակներում․

Ժամ է, ե՛լ նորից, իմ ծիրանավառ,
Զրահավորվիր խանդով խնդագին,
Վառիր երկունքի գիշերում խավար
Հրով մկրտված նաիրյան հոգին...

Մարտիրոս Սարյան «Հայաստան»

«Մշուշի միջից,- տեսիլ դյութական․․․»

Այս բանաստեղծության մասին մեր մեծ բանաստեղծ Վահագն Դավթյանը գրել է․ «Կան բանաստեղծություններ, շատ չեն դրանք, որոնց ներքուստ անհարմար ես զգում «բանաստեղծություն» անունը տալ, որովհետև թվում է, թե դրանք անստեղծ են, եղել են ի սկզբանե, անլսելի ղողանջել են վերին ոլորտներում, ղողանջել որպես մեղեդիներ... Եվ ահա եկել է մեկը, հրաշքով լսել է այդ մեղեդիները, հանձնել թղթին ու պարգևել մեզ․․․ Տերյանի այդ ամբողջ շարքն ինքնին հայ բազմադարյան պոեզիայի գլուխգործոցներից է՝ բյուրեղացած ոգի, բյուրեղացած զգացմունք ու արվեստ»։

Մշուշի միջից,— տեսի՜լ դյութական,—

Բացվում է կրկին Նաիրին տրտում.

Ո՞ր երկրի սրտում թախիծ կա այնքան,

Եվ այնքան ներում — ո՞ր երկրի սրտում.․․

Որտե՞ղ են քարերն այնպես վերամբարձ

Ձեռների նըման պարզված երկնքին,

Որտե՞ղ է աղոթքն այնպես վեհ ու պարզ

Եվ զոհաբերումն այնպես խնդագին...

Որտե՞ղ է խոցում այնպես չար ու խոր

Սիրտը մարդկային դաշույնը քինոտ.

Որտե՞ղ է հոգին այնպես վիրավոր,

Եվ անպարտ երկիրն այնպես արյունոտ..․

Այս ժլատ տողերում Տերյանը խտացրել է մեր անցյալն ու ներկան, մեր ոգին, հոգեբանությունն ու պատմությունը։ Եվ այնքան բնական ու ներդաշնակ են իրար հաջորդում անսպասելի ու խոր բնութագրումները, որ թվում է, թե շնչառության ընթացքի ես հետևում․․․