Նվարդ անունը թանկ էր Տերյանի համար ևս մի պատճառով։ Նա մի շրջան անտարբեր չէր Հովհաննես Թումանյանի դուստր Նվարդի նկատմամբ։ Նրանց ջերմ հարաբերությունները կարճ են տևում, բայց մահից առաջ Տերյանը խնդրել էր կնոջը՝ Անահիտին, որ այդ թանկ անունով կոչել իրենց դստերը։

Պահպանվել են Տերյանի նամակներից՝ ուղղված Նվարդին․ «․․․Սեղանս զարդարված է այդ կապույտ ու կանաչ սարերի վայրի, քնքույշ ծաղիկներով: Շատ են, անունները չգիտեմ:Մի առանձին փունջ էլ կա անմոռուկներից: Ահա այդ փնջից ուղարկում եմ մի սիրուն ու լավ աղջկա․ մի քանի ծաղիկ, որ նա ինձ չմոռանա....

Եվ եթե այդ սիրուն ու լավ աղջիկը մեր սարերում լիներ ինձ հետ, գիտե՞ք որքան լավ կլիներ - ես պիտի ասեի նրան. «Սիրուն աղջիկ, տեսնո՞ւմ ես - ահա մեր սարերը լա՜յն ու բաց, տեսնում ես՝ որքան ծաղիկ կա այնտեղ-ահա այդպես լայն ու բաց է և իմ սիրտը․․․․»:

Տերյանը Նվարդին նվիրված տրիոլետներ ունի․

Հիմա բացվում են այստեղ վարդեր

Ու վարդերի մեջ դու, հրե վարդ,

Չենք հանդիպի մենք արդեն, Նվարդ,

Թեև բացվում են նորից վարդեր:

Օ, եղիր խնդուն, որպես թիթեռ,

Ու թող հրահրի հուրդ կախարդ.

Հիմա բացվում են այստեղ վարդեր

Եվ դու՝ վարդերում վարդերի վարդ:

Հետագայում Նվարդ Թումանյանը Տերյանի մասին պիտի գրի․ «Նա  սիրտ էր  համակ ու զգացմունք, միշտ տարվող ու գերող, վառվող ու այրվող, թերևս դրա համար էլ նրա սիրտը միշտ ցավով էր ու ցավակիր»։

Նվարդը հետագայում չամուսնացավ, իսկ Տերյանը շարունակեց ապրել իր կարճատև ու փոթորկալից կյանքը։

Նվարդին ուղղված նամակներից կարդա այստեղ,  ձայնային տարբերակով՝ այստեղ

Նվարդ Թումանյանը

Տերյանի անմոռանալի սերն էր Անթառամ Միսկարյանը, որին ուղղված նամակները վկայում են խոր սիրո և հոգեկան ջերմ կապի մասին։ Նրանց հարաբերություններն ընդհատվում են Սուսաննա Պախալովայի անսպասելի հայտնությամբ։ Տերյանը ամուսնության հանկարծակի որոշում է կայացնում (Սուսաննան ստել էր, թե երեխայի է սպասում)։ Անթառամը ևս ամուսնանում է, բայց նրանց նամակագրությունը շարունակվում է։ (Անթառամին ուղղված նամակներից մեկը կարդա այստեղ)։

    * * *

Սուսաննան և Վահան Տերյանը ամուսնանում են 1911 թ։ Սուսաննային է նվիրված այս բանաստեղծությունը․

Դառը կյանքի խավարում,
Ուղիներում իմ դաժան
Սրտիս ժպտաց քո հեռուն,
Տխուր ծաղիկ, սև շուշան։

Շարժումներդ երերուն
Եվ հայացքդ վշտագին.
Վհատության օրերում
Կախարդեցին իմ հոգին։

Նրանց համատեղ կյանքը լի էր ողբերգական իրադարձություններով։ Պարզվում է, որ Սուսաննան հիվանդ է թոքախտով, վարակվում է նաև Տերյանը։ Նրանք երկու երեխա են ունենում (ամուսնությունից 5 և 7 տարի հետո), բայց երկուսն էլ մահանում են։

Սուսաննան

Շուտով  Սուսաննան և Վահան Տերյանը բաժանվում են։

Տերյանի կյանքի ամենածանր փուլում փարոսի նման հայտնվում է Անահիտ Շահիջանյանը։ Տերյանը ծանր հիվանդ էր, ընկճված կյանքի հարվածներից։ Ու Անահիտը, դեմ գնալով իր ծնողներին, որոնք Տերյանին եսասեր էին անվանում, ամուսնանում է նրա հետ՝ օգնելու, փրկելու հաստատակամությամբ։

Անահիտը նվիրված, ուժեղ կնոջ ֆոնոմեն էր, Տերյանի վերջին օրերի մխիթարությունը։ Երաժիշտ էր։ Տերյանը սիրում էր լսել նրա կատարումները։

Անահիտին է նվիրված այս տրիոլետը․

 ***

1919թ․ Տերյանը նախաձեռնում է իր առեղծվածային ճամփորդությունը դեպի Միջին Ասիա՝ Տաշքենդ։ Անահիտը հետագայում ասել էր, որ իրենք ծրագրում էին Իրանով Շվեյցարիա հասնել, որտեղ Տերյանը բուժվելու հնարավորություն կունենար։

Անահիտը մի քանի ամսից երեխա պիտի ունենար, բայց պնդում է, որ ուզում է նրա հետ մեկնել։ Այդ ծանր ճամփորդության մանրամասները մեզ հասել են Անահիտի գրառումներից։ Հոկտեմբերի 25-ին սկսված ճամփորդությունը տևում է մի քանի ամիս, որովհետև ճանապարհի կեսից երկաթուղային ճանապարհ չկար։ Երկար կանգառների, ցրտի պատճառով Տերյանի վիճակն օր օրի վատանում էր, իսկ Անահիտը հերթական կայարանը հասնելիս թափառում էր շրջակա գյուղերում, որ սնունդ հայթայթի։

Տերյանը  գիտակցում էր մահվան մոտ լինելը։ «Ինչ ուզում ես արա, միայն թե փրկիր ինձ մահից»,-ասում է նա Անահիտին։

Նրա վիճակի պատճառով ստիպված են լինում կանգ առնել Օրենբուրգում։ Հյուրընկալվում են Օհանյանների ընտանիքում։ Հրավիրված բժիշկները բանաստեղծի կյանքը չեն կարողանում փրկել։

Անահիտ Տերյանը

Տերյանին հուղարկավորելուց հետո Անահիտը վերադառնում է Մոսկվա։ Պահպանվել է նրա մոր դաժան նամակը, որտեղ կրկին քննադատում է դստերը մեռնող մարդու հետ կյանքը կապելու համար ու խորհուրդ է տալիս երեխային ծնվելուց հետո մանկատուն հանձնել, որովհետև հավանաբար նա էլ թոքախտավոր է լինելու․․․

20-ամյա Անահիտը մեն-մենակ դիմագրավում է բոլոր դժվարությունները։ Անգամ Տերյանի նախկին ընկերներն էին նրա դեմ։ Պողոս Մակինցյանը, որին Տերյանը նամակներում մտերմաբար Պաոլո էր կոչում,  մյուս ընկերների հետ ձերբակալության սպառնալիքով Անահիտից խլում է Տերյանի ձեռագրերը, որ հետո խորհրդային կառավարության նախընտրած փոփոխություններով դրանք հրատարակի․․․

         ***

Անահիտը երեխայի ծնունդից հետո հոգատար դայակ է գտնում, աշխատում է, սովորում։ Նվարդը մեկ տարեկան էր, երբ հիվանդանում է դիզինտերիայով։ Երեխայի կյանքը փրկելու համար բժիշկները առողջարանային բուժում են խորհուրդ տալիս։ Անահիտը դիմում է Հայաստանի ղեկավար Ալ․ Մյասնիկյանին, որը Տերյանի ընկերն էր եղել, և օգնություն է խնդրում։ Ստանում է այսպիսի պատասխան․ «Հանձնեք երեխային մանկատուն»։

Այդ ժամանակ Տերյանի առաջին կինը՝ Սուսաննան, ամուսնացել էր Ա․ Մյասնիկյանի հետ և հավանաբար նրա խորհրդով էր գրված պատասխանը։ Նրանք երեխա չունեին և կուզեին որդեգրել Տերյանի դստերը․․․

Անահիտը ամուսնանալու հապճեպ որոշում է կայացնում։ Նրա երկրորդ ամուսինը՝ Ա․ Եղիազարյանը, օգնում է նրան հաղթահարել դժվարությունները ու մեծացնել Նվարդին։ Անահիտը ավարտում է կոնսերվատորիան, դառնում ռիթմիկայի մասնագետ, բազմաթիվ հաջողությունների հասնում։

(Ըստ Նվարդ Տերյանի ներկայացրած փաստերի)

Բանաստեղծի դուստրը՝ Նվարդ Տերյանը

Տերյանի գերեզմանը մոռացության էր մատնվել։ Նրա մահից 20 տարի հետո նրա հետքերով Օրենբուրգ է գնում գրականագետ Սաքո Սուքիասյանը, գտնում գերեզմանը։ Նա հուշատախտակ է տեղադրում այն տանը, որտեղ վերջին օրերն էր ապրել բանաստեղծը։

***

Տերյանի  ժառանգները

Նվարդ Տերյանը ամուսնացավ բանաստեղծ Գևորգ Էմինի հետ։ Նրանք երկու որդի ունեցան՝ Վահանն ու Գրիգորը։

Նվարդ Տերյանի ու Գևորգ Էմինի թոռն է Գևորգ Էմին-Տերյանը։ Նրա «Վահան Տերյան․ անտիպ և անհայտ էջեր» գիրքն էլ հիմք ենք ընդունել այս պատմությունը ներկայացնելիս։

 ***

Հայոց մեծ եղեռնի վավերագրողը

  Տերյանը եղել է Հայոց մեծ եղեռնի առաջին վավերագրողներից։ 1915 թ․ նա գալիս է Երևան և Ցարսկայա փողոցի որբանոցում ապաստանած երեխաներին հանձնարարում է շարադրել եղեռնի մասին իրենց հիշողությունները։ Վանից, Արճեշից գաղթած 8-15 տարեկան 27 որբերը իրենց բարբառով շարադրում են եղեռնի մասին ցավոտ հիշողությունները։ Այդ շարադրանքները բացառիկ վկայություններ են Հայոց ցեղասպանության մասին։ Դրանք երկար ժամանակ չեն հրատարակվել․ լույս են տեսել 2016-ին՝ Գևորգ Էմին-Տերյանի «Վահան Տերյանի անհայտ նախաձեռնությունը. Հայ որբերի հուշերը» գրքով։ Ստեփան Զորյանը վկայում է, որ Տերյանը մտադիր էր պոեմ գրել Վանի մասին։ Նա հավանաբար ուզում էր օգտագործել նաև այդ վկայությունները, բայց ինչ-ինչ պատճառներով պոեմը չի գրել։

 ***

Երվանդ Քոչարը կրթություն է ստացել Տերյանի աջակցությամբ։

Հյուսիսային Կովկաս գործուղված ժամանակ Տերյանը հայ երիտասարդների էր հավաքագրում՝ Մոսկվա ուսման ուղարկելու համար։ Նրա ընտրած երիտասարդների մեջ էր նկարիչ, քանդակագործ Երվանդ Քոչարը։ Նա մինչ այդ Թիֆլիսում նկարչական կրթություն ստացել էր, բայց խառը ժամանակների պատճառով շարունակել չէր կարողացել։ Տերյանը նրան ուսումը շարունակելու պաշտոնական անցաթուղթ է տալիս, սովորեցնում, թե ինչպես վարվի, որ թշնամական զորքի ձեռքը չընկնի։

 ***

   Տերյանը առաջիններից էր, որ նկատեց ու գնահատեց Սերգեյ Եսենինի տաղանդը։ Մաքսիմ Գորկին նրա միջոցով է ճանաչել Եսենինին։

Խիզախ գործիչը

Տերյանը համոզված էր, որ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ եթե հայ ժողովուրդը տալիս է իր զավակների կյանքը հանուն Ռուսաստանի ու դաշնակիցների հաղթանակի, ապա տհասություն է դրա դիմաց ոչինչ չպահանջելը։

Բոլշևիկյան կառավարությունում 1917-19 թթ․ փոխնախարարի (կոմիսար) պաշտոն զբաղեցնող Տերյանը փորձում էր Լենինին համոզել, որ ռուսական զորքը դուրս չբերվի Արևմտյան Հայաստանից, այլապես մեր հայրենակիցները կրկին ցեղասպանության վտանգի առաջ կկանգնեն։ Նա մշակում է «Թուրքահայաստանի մասին» դեկրետը, որի դրույթների իրագործման դեպքում արևմտահայերը հասնելու էին մինչև լիակատար ինքնավարության։

Տերյանի հետ Լենինն ու Ստալինը արտաքուստ համաձայնվում են։ Բայց շուտով կնքվում է Բրեստ-Լիտովսկի պարտվողական պայմանագիրը, որտեղ հայ ժողովրդի շահերը կրկին արհամարհվում են։ Ռուսաստանն ընդունում է «Հողի դեկրետը», ըստ որի՝ զինվորները, Ռուսաստան վերադառնալով, կարող էին հող ստանալ։ Սրա հետևանքը լինում է այն, որ զինվորները զանգվածաբար սկսում են լքել դիրքերը։

Պաշտոնավարման ընթացքում Տերյանը, հանուն հայրենիքի, այնպիսի համարձակ քայլեր է անում, որոնց համար կարող էր մահվան դատապարտվել։ Հայ գործիչներին գնդակահարությունից փրկելը, հեղափոխության տարածման համար նախատեսված 6 միլիոն ռուբլին հայ գաղթականներին բաժանելը, Հայաստանի անկախությունը ողջունելն ու դաշնակցական գործիչների հետ կապ պահպանելը  և այլ  իրողություններ բոլշևիկների աչքից չեն վրիպում, և սկսում են նրան հալածել։ Բայց նրանց պետք էր մեծ հեղինակություն վայելող Տերյանին ներկայացնել որպես նվիրյալ բոլշևիկ․ այդ էր պատճառը, որ խլում են ձեռագրերն ու նրա կյանքի պատմությունը տասնամյակներ շարունակ աղավաղված ներկայացնում։

  ***

 Տերյանը ծրագրում էր Մոսկվայի Լազարյան ճեմարանը հայագիտական ինստիտուտ դարձնել, արդեն հրավիրել էր անվանի հայագետների։ Բայց նրա պաշտոնը հետագայում ստանձնողները փոշիացնում են նրա սկսածը։