Միքայելին (նրան Մուխալ էին ասում) առանձնահատուկ սիրով էին ծնողները կապված։ Նկատելով իրենց որդու արտասովոր ընդունակությունները՝ նրանք հոգ են տանում նրա լավ կրթության մասին, թեև ֆինանսական կարողությունները շատ սահմանափակ էին։ Այսպես Միքայելը դառնում է քաղաքի ամենահարգված մտավորականներից մեկի՝ Գաբրիել Պատկանյանի մասնավոր դպրոցի սան։ Պատկանյանի որդին էր ապագա բանաստեղծ Ռաֆայել Պատկանյանը (նրան էլ Ռափուշ էին ասում ), որի դասընկերն էր Միքայելը։  

Դպրոցը հարուստ երեխաների համար էր։ Միքայելը բացառիկ ընդունակությունների շնորհիվ 8 տարուց 7-ը անվճար է սովորում։

9-10 տարեկան էր, երբ կարդում է առաջին գիրքը՝  Դ․ Դեֆոյի «Ռոբինզոն Կրուզոն»։ Հետո կարդում է հայ պատմիչներին, համաշխարհային գրականության նմուշներ։

Պատանեկան տարիքում սովորելուն զուգահեռ տիրացուի պաշտոն է կատարում եկեղեցում։ 

Այն, որ Միքայելը երջանիկ մանկություն ու պատանեկություն է ունեցել, վկայում է նրա «Մանկության օրեր» բանաստեղծությունը․

Մանկությա՜ն օրեր, երազի նման

Անցաք գնացիք, այլ չեք դառնալու,

Ո՜հ դուք երջանիկ, ո՜հ անհոգ օրեր,

Ընդունակ միայն ուրախացնելու…

16 տարեկան էր Միքայելը, երբ կաթողիկոսի հրամանով փակվում է Գաբրիել Պատկանյանի դպրոցը, և սաներին պարտադրում են հաճախել կիսագրագետ մի ուսուցչի դպրոց։ Մի քանի դասից հետո Միքայելը կտրականապես հրաժարվում է նրա դասերին մասնակցելուց՝ արժանանալով հոգևոր հայրերի զայրույթին (հիշում ես, չէ՞, այդ շրջանում Միքայելը տիրացու էր, հոգևորական պիտի դառնար, բայց շատ անհնազանդ էր դրա համար)։ 

Նալբանդյանը սկսում է աշխատել Նոր Նախիջևանի թեմի առաջնորդարանում՝ որպես քարտուղար։ Ըմբոստ պահվածքի պատճառով նրա դեմ հալածանքներ են սկսվում, և Նալբանդյանը փախչում է Նոր Նախիջևանից՝ անգամ հրաժեշտ չտալով իր առաջին սիրուն՝ Վարդուհուն (այս մասին ավելի մանրամասն՝ «Հետաքրքիր պատմություններ» բաժնում։ 

Նալբանդյանը  շրջագայում է մի շարք երկրներում՝ Թուրքիայում, Իտալիայում, Ֆրանսիայում, Անգլիայում․․․ Որտեղ էլ որ լինում է, նպատակն անփոփոխ էր, ձեռք բերել նոր ծանոթություններ, գտնել նոր ճանապարհներ՝ իր ժողովրդի կյանքը բարելավելու, գիտակցական մակարդակը բարձրացնելու, լուսավոր գաղափարներ տարածելու համար։ 

Կատակասեր, ուրախ մարդ էր Նալբանդյանը, հավաքույթների համն ու հոտն էր, բայց չափազանց սկզբունքային ու անզիջում էր ազգային և ստեղծագործական հարցերում։

1861 թ․ Նալբանդյանը մեկնում է Հնդկաստան՝  հնդկահայ վաճառական Մասեհ Բաբաջանի և այլ մեծահարուստների՝ Նոր Նախիջևանի հայությանը կտակած ժառանգությունը ստանալու: Խնդիրն այն էր, որ Անգլիայի գաղութ Հնդկաստանից գումար դուրս բերելը բավական քաշքշուկների հետ էր կապված, և պետք էր Նալբանդյանի պես գրագետ ու նպատակասլաց մեկը, որ կարողանար գործը գլուխ բերել։ Մասեհ Բաբաջանի մահից շուրջ 6 տասնամյակ էր անցել, ու գումարը կարող էր կորչել։ Նալբանդյանը, որ գերազանց խոսում էր մի քանի լեզուներով, այդ ը առաքելությունը հաջողությամբ ավարտելու համար սովորում է անգլերեն՝ Հնդկաստանի պաշտոնական լեզուն։

Նալբանդյանը կարողանում է հայրենի քաղաք բերել այդ գումարը, որով լուծվում են կրթական և առողջապահական խնդիրներ։ Այդ գումարով կառուցված հիվանդանոցը մինչ օրս էլ կանգուն է։ 

Հնդկաստան գնալուց առաջ Նալբանդյանը Արևելյան Հայաստան է գալիս, լինում է Էջմիածնում, Քանաքեռում՝ գնալով Խաչատուր Աբովյանի հետքերով։ Օշականում նա այցելում է Մեսրոպ Մաշտոցի շիրմին և ցավով արձանագրում, որ մեր ազգին գիր ու նոր կյանք պարգևած Մեսրոպ Մաշտոցի շիրմին անգամ տապանագիր չկար։ 

 Բանտում էլ անդադրում Նալբանդյանը սովորում է հունարեն ու եբրայերեն՝ Աստվածաշնչի հայերեն տարբերակը համեմատելու համար։ 

Ծանր հիվանդ վիճակում լինելով՝ նամակներում գրում էր․  «Ուղարկեցեք գրքեր, գրքեր․․․»։

Այնտեղ է գրում մի շարք աշխատություններ՝ «Կրիտիկա․ Սոս և Վարդիթեր», «Հեգելը  և նորա ժամանակը», աշխարհաբար է թարգմանում Ղազար Փարպեցու «Թուղթը» և այլն։ Որպեսզի իր գործերը չընկնեին ոստիկանների ձեռքը, Նալբանդյանը գրում էր իր օրաբաժին կաթով։

Դու հավանաբար կհարցնես, թե  ինչպես են հետո ընթերցվել այդ գործերը։ 

Գաղտնիքն այն է, որ երբ Նալբանդյանը կաթով սպիտակ թղթի վրա գրում էր, ոչինչ չէր երևում, իսկ երբ ժամանակի ընթացքում գունափոխություն է տեղի ունենում, գրվածքները սկսում են երևալ։