«Ես և նա» -ն Նար-Դոսի լավագույն պատմվածքներից է։ Այն ներկայացված է կորած հիշատակարանի ձևով։ Հակադրվում են երկու երիտասարդ, որոնք հայտնվում են միանման վիճակում։

Ես-ը (առաջին դեմքով է ներկայանում, անունը չի նշվում) իրավագիտության ֆակուլտետի ուսանող է։ Նա սիրում է մի աղջկա, որը, սակայն, լքում է նրան՝ ամուսնանալով ուրիշի հետ։ Լուրից շանթահարված երիտասարդը ուսումը թողնում է անավարտ,  հետաքրքրությունը կյանքի հանդեպ կորցնում է, տարվում է հարբեցողությամբ։

Մի անգամ  նրա ձեռքն է ընկնում «Վրեժ» վերնագրով մի պատմվածք, որի հերոսը, նույն վիճակում հայտնվելով, վարվում է բոլորովին այլ կերպ։ Հակադրելով իրեն՝ երիտասարդը պատմվածքն անվանում է «Նա»։

Նա-ն Անտոնիոն էր՝ իտալացի թափառական մի երաժիշտ։

Անդրեյ Ատրոշենկոյի կտավներից

Անտոնիոյի ջութակի կախարդական մեղեդիներով է տարվում մեծահարուստի դուստր Ջուլիետան։ Նրանց համակրանքը վերածվում է սիրո։ Սկսվում են ռոմանտիկ հանդիպումներն ու զբոսանքները հեքիաթային Վենետիկում։

Բայց որոշ ժամանակ անց Ջուլիետան հոր ազդեցությամբ մտափոխվում է՝ Անտոնիոյին ուղարկելով անմոռանալի, ցավոտ երկտողը․ «Հայրս ասաց, որ մեր միջև անանց անդունդ կա։ Մենք վերևն ենք, դու ներքևը։ Էլ մի՛ գա։ Մոռացի՛ր ինձ»։

Դաժան է, չէ՞։ Պատկերացնենք, թե ինչ է զգում այս երկտողը ստացած Անտոնիոն։ Բայց նա իրավիճակին սթափ նայելու ուժ է գտնում, ավելին, նա ցավը ուժի ու նպատակի է վերածում։ Հնարավո՞ր է նման բան։

Հնարավոր է։

Մեր ստացած հարվածները հաճախ ճակատագրի ուղարկած դասերն են։ Այդ դասերը ճիշտ հասկանալու դեպքում մենք կարող ենք բարձրանալ ու ավելի ուժեղ դառնալ, նաև կարող ենք թույլ տալ, որ վիշտը կործանի մեզ։ Որոշողն ու ընտրողը մենք ենք։

Անտոնիոն ընտրում է վերելքի ուղին։ Դա նրա յուրահատուկ վրեժն էր։

Անդրեյ Ատրոշենկոյի կտավներից

Անտոնիոն կրթություն է ստանում, դառնում հանրահայտ երաժիշտ, և ի թիվս մյուս կանանց՝ նրա մոտ է գալիս նաև Ջուլիետան, բայց այս անգամ մերժելու հերթը Անտոնիոյինն էր․․․

Նար-Դոսի գլխավոր հերոսների մեծ մասը կյանքի ինչ-որ իրավիճակներում հայտնվելով կործանվում են, բայց Անտոնիոն օրինակելի բացառություն է։

Մենք, իհարկե, չենք տեսնում, թե նա ինչպես է հաջողությունների հասնում։ Դա ևս շատ հետաքրքիր կլիներ։ Բայց տեսնում ենք արդյունքը։

Վենետիկ (Վենեցիա)։ Իտալիայի ամենագեղեցիկ քաղաքներից է, որտեղ փոխադրամիջոցներ են ոչ թե ավտմեքենաները, այլ նավակները՝ գոնդոլները։ Քաղաքն ամբողջությամբ ջրով է ծածկված։ Կառուցված է 118 կղզյակների վրա։

«Սպանված աղավնին» (լսիր այստեղ) Նար-Դոսի սիրված վիպակներից է։ 2009 թ․ վերածվել է ֆիլմի (նախատեսված է 16+ տարիքի համար)։

Հեղինակ-պատմողը Միքայելն է, իրադարձություններին մենք ականատես ենք լինում նրա աչքերով։  Միքայելի ընկերն է Գարեգին Սիսակյանը, որը միամիտ, բարի, շուտ ոգևորվող մարդ է։ Նա իր համար անակնկալ կերպով ծանոթացել էր շքեղ արտաքինով մի կնոջ՝ Սառայի հետ և նույն օրը նշանվել։

Միքայելը, Սառայի հետ ծանոթանալով,  հասկանում է, որ նա նյարդային, անկանխատեսելի կին է, որ նա Գարեգինին չի սիրում, նույնիսկ արհամարհում է։ Բայց Գարեգինը նրան չի լսում, ամուսնանում է Սառայի հետ։

Հետո Միքայելի տանն է հյուրընկալվում  նրա դասընկերը՝ Ռուբեն Թուսյանը, որը հավերժական «ուսանողի» կերպար է։ Նա «կյանքից միայն հաճույք պետք է քաղել» սկզբունքով է ապրում, չունի պատասխանատվության զգացում, ցինիկ է, անկեղծ, անմիջական։

Պարզվում է, որ Ռուբենն ու Սառան մի ժամանակ սիրել էին իրար։ Ռուբենի համար դա ժամանակավոր հրապուրանք էր եղել, որից հետո նա հեռացել ու մոռացել էր աղջկան, իսկ Սառան ողբերգական ճանապարհ էր անցել։ Ռուբենից լքված լինելով, հանրային պարսավանքի չենթարկվելու համար Սառան սպանել էր իրենց նորածին երեխային։ Այդ ոճիրը անդրադառնում է նրա հետագա ողջ կյանքի վրա։

Սառայի մտքում վրեժն է։ Գարեգինի հետ ամուսնանալով՝ նա ակնկալում է, թե  նա այդ վրեժը կլուծի՝ սպանելով Ռուբենին։

Գարեգինը մեղմ մարդ է, նա մարդ սպանելու ունակ չէ, նաև դրա անհրաժեշտությունը չի զգում, իսկ կրկին երեխայի սպասող Սառան ավելի ու ավելի անհավասարակշիռ վիճակների մեջ է ընկնում ու ի վերջո մահանում է։

Այս վիպակում Նար-Դոսը բազմաթիվ հարցեր է առաջ քաշում, բայց նկատելի է, որ նա առաջին հերթին հանդես է գալիս որպես իր հերոսուհու պաշտպան։ 

Վիպակի առաջ քաշած հարցերից մեկը հանրության անհավասար վերաբերմունքն է կանանց ու տղամարդկանց նկատմամբ։  Եթե երկուսն էլ տրվել են իրենց կրքին, կամ ինչպես Թուսյանը կասեր՝ «լսել են բնության ձայնը», ինչո՞ւ է միայն կինը տանում ծանր հետևանքները։ Սառան հրեշավոր արարք է գործում՝ իր երեխային սպանելով, բայց Նար-Դոսը մեղադրանքի սլաքը ուղղում է դեպի հանրային աղավաղված մտածելակերպն ու ճնշումը։ Որքան անելանելի վիճակում կինը պիտի հայտնվի, որ նման ահավոր բան անի,  ենթատեքստով ասում է Նար-Դոսը։

 Իհարկե, հանրության վերաբերմունքի քննադատությունը  արդարացի է, բայց Սառայի կերպարի հետ կապված՝ շատ հարցեր են առաջանում։ Երբ ֆիլմն ենք դիտում, Նազենի Հովհաննիսյան-Սառայի հմայքը  նույնպես տրամադրում է նրան արդարացնելու, բայց․․․

Մի քիչ շեղվելով ընդունված վերլուծություններից՝ փորձենք այլ հարթությունից էլ նայել Սառայի վարքագծին։

• Սառան չէր հասկացել՝ ում հետ էր կապվում և այնքան ողջամիտ չէր, որ չտրվեր Ռուբենին։
• Այնքան փոքրոգի էր կամ անհավասարակշիռ վիճակում, որ իր նորածին փոքրիկին սպանում է։
• Սառան առանց սիրելու ամուսնանում է Գարեգինի հետ՝ ցանկանալով նրան իր վրեժի գործիքը դարձնել։

Սառան զոհի հոգեվիճակում է, իր համար բոլորը մեղավոր են, բացի իրենից։ Նա իրեն համեմատում է ճերմակ աղավնու հետ, որին կրակելով սպանել էր Ռուբենը։

Ինչո՞ւ ամուսնացավ Գարերգինի հետ, եթե չէր սիրում, ինչո՞ւ դժբախտացրեց այդ բարի ու պարզ մարդուն։ Եթե այնուամենայնիվ սիրում էր, ինչո՞ւ չօգտվեց երջանիկ լինելու կյանքի տված հնարավորությունից։

Սառան նման է դանդաղ գործող ռումբի․ դժբախտ է ինքը, դժբախտացնում է շրջապատի մարդկանց, որովհետև ներսում կուտակված մաղձը իրեն թույլ չի տալիս ապրել։  

Սառային կարելի է հասկանալ, բայց նա միշտ գործում է զգայական թելադրանքով՝ առանց վերլուծելու իր արարքների հետևանքները։

Այսպիսով՝ այս վիպակով Նար-Դոսը հանրային կյանքի շատ ցավոտ կետերի է անդրադառնում, ստիպում մտածել մի շարք կարծրատիպերի շուրջ։  

Վիպակը արտացոլում է հեղինակի ապրած ժամանակաշրջանի բարքերը,  բայց այժմ էլ  նրա նշած խնդիրները արդիականությունը չեն կորցրել։

Նար-Դոսը կերտել է կերպարների, որոնց  կարող ենք հանդիպել բոլոր ժամանակներում, օրինակ՝  անպատասխանատու, միայն հանուն հաճույքի ապրող Ռուբեն Թուսյանը,  թուլակամ, բարի Գարեգինը և այլն։

21 տարեկան էր Նար Դոսը, երբ լույս է  ընծայում  «Աննա Սարոյան» վիպակը։ Այն հեղինակի ստեղծագործության նկատմամբ մեծ հետաքրքրություն է առաջացնում։ Վիպակը ընթերցվում է մեկ շնչով ու հետարքրքրությամբ։ Պատճառը պարզ, գրավիչ գրելաոճն է, անկեղծությունը, որով հերոսուհին բացահայտում է իր ներաշխարհը ու ընտանեկան միջավայրը։

Վիպակը գրված է նամականու ձևով։ Աննան նամակներ է  գրում իր ընկերուհուն՝ Հռիփսիմեին։ Մենք Հռիփսիմեի պատասխան նամակները չենք տեսնում, բայց Աննայի շարադրանքից հասկանում ենք, թե նա ինչ է պատասխանել։

Աննան մեծահարուստի դուստր է, մեծացել է անհոգ, ուրախ, կատարվել են նրա բոլոր քմահաճույքները։ Ստացել է լավ կրթություն, հրաշալի նվագում է, ունի զգայուն, բարի, կարեկցող էություն։ Հռիփսիմեի հետ ծանոթացել է տարիներ առաջ։ Աղքատ աղջկա հետ մտերմությանը շատերը հավանություն չեն տվել՝ ենթադրելով, թե Հռիփսիմեն կարող է շահադիտական նպատակներ ունենալ, բայց Աննան լավ էր ճանաչում  իր խելացի ու ազնիվ ընկերուհուն և հեռավորության վրա ավելի ու ավելի է նրան գնահատում։

Դժբախտությունը Սարոյանների տուն է սողոսկում նախ ընտանիքի հոր պատճառով և թողտվությամբ։ Նա, թղթախաղով տարվելով, հսկայական պարտքեր է կուտակում, ապա անդամալույծ է դառնում ու խելագարվում։ Այս դժբախտությունը գուցե ընտանիքը կարողանար վերապրել։ Նրանք ունեին երեք հասուն որդիներ և մեկ դուստր, որոնք կարող էին հոգալ ընտանիքի հոգսը։ Բայց Աննայի լավագույն եղբայրը՝ Գրիգորը, որն ուներ զգայուն, խոր հոգի ու աշխատասեր էր, հիվանդանում է թոքախտով և մահանում։ Մյուս որդիներից մեկը հարբեցողությամբ է տարվում, իսկ մյուսը չի ցանկանում հաղթահարել իր ծուլությունը։

Աննան փորձում է օգնել մորը կար անելիս, բայց հասկանում է, որ այն, ինչ սովորել է իր կյանքում, չի կարող նոր պայմաններում պետք գալ։ Նա սկսում է իրեն անպետք զգալ։

Աննային կործանում է ճկունության բացակայությունը, խիստ հպարտ լինելը։ Ամեն տարիքում էլ կարելի է նոր հմտություններ ձեռք բերել, թեև այդպիսի լիառատ կյանքից հետո աղքատիկ կյանքով ապրելն ու հոգեկան ցավերը բուժելը իհարկե հեշտ չէր։

Իսկ Աննային ոչ ոք չէր սովորեցրել, որ կյանքում հեշտ չի լինելու, որ կյանքը պայքար է․․․

Վերջին նամակը գրելիս Աննան արդեն թույն էր խմել։

Վիպակի գեղարվեստական արժանիքներից է այն, որ նամակից նամակ մենք տեսնում ենք Աննայի հոգեվիճակի փոփոխությունները։ Վիպասանը դա անում է սահուն ու համոզիչ։ Նախավերջին նամակում, որտեղ  Աննան գրում է, թե արդեն ոչինչ անել չի ուզում ու միայն ճանճերի թևերն է կտրում, արդեն կարելի է հասկանալ, որ նրա վիճակը ծայրահեղ ծանր է, ու եթե նրան այդ վիճակից որևէ մեկը  չհանի, որևէ դժբախտություն կպատահի։

Իվան Կրամսկոյ «Արձակված մազերով աղջիկը»։ Նկարիչը պատկերել է աղջկա տխուր, ընկճված վիճակը, ծանր խոհերը։

«Մեր թաղը» պատմվածաշարը Նար-Դոսը հրատարակել է 22 տարեկանում։ Այն բաղկացած է 7 նովելից կամ պատմվածքից, որոնք ներկայացնում են  քաղաքի խուլ թաղամասերում ապրող գործազուրկ, աղքատ արհեստավորների կյանքը։

Այս պատմվածքները գրվել են Նար-Դոսի պատանեկան տպավորությունների հիման վրա։ Դրանք ծանր, տխուր պատմություններ են։

«Սաքուլն ուխտ գնաց» և «Ինչպես բժշկեցին» պատմվածքներում Նար-Դոսը ցույց է տալիս, թե սնահավատությունն ու տգիտությունն ինչպես են կործանում մարդկանց։

«Սաքուլն ուխտ գնաց» պատմվածքի հերոսը հիվանդ էր։ Մի քանի տարվա ընթացքում ունեցած-չունեցածը վաճառել էին դեղեր գնելու, խաչերի առջև մատաղ անելու համար, բայց ոչինչ չէր օգնել։ Վերջին անգամ Սաքուլը հիվանդանոց չի կարողանում գնալ, որովհետև գումար չուներ, իսկ տերտերը չքավորության վկայական տալը հետաձգում է։ Ի՞նչ անել։

Կինը՝ Նատոն, երազ էր տեսել։ Նա սկեսրոջ հետ երազահանի մոտ է գնում և պարզում, որ պետք է ուխտի գնան, Սաքուլը խաչի տակ երեք օր ու գիշեր պիտի մնա, այնուհետև կլավանա։ Այս ուխտագնացության համար ավելի շատ գումար էր պետք, քան հիվանդանոց գնալու։ Սաքուլին համոզում են տունը գրավ դնել և գնալ։

Ուխտագնացության երրորդ օրը կարկտախառն անձրև է գալիս հիվանդ Սաքուլի վրա։ «Տո, բա դուք աստված չունե՞ք. ինձ խո սպանեցիք ըստեղ»,- կանչում է խեղճ Սաքուլը։

Նրա վիճակը կտրուկ վատանում է, պատմվածքի ավարտից հասկանալի է դառնում, որ շուտով կմահանա։

«Ինչպես բժշկեցին» պատմվածքի հերոսուհին՝ Մարթան,  հոգեկան խնդիրներ է ունենում։ Նրան «բուժում» է գրբացը՝ ծեծելով խեղճ աղջկան, որ սատանան միջից դուրս գա?։ Որոշ ժամանակ անց Մարթան մահանում է։

«Հոգուն վրա հասավ», «Սև փողերի տոկոսը», «Հոպոպ» պատմվածքների հերոսները բռնել են ինքնակործանման ճանապարհը՝ տրվելով հարբեցողությանը։ Բայց ավելի թշվառ ու կարեկցանքի արժանի են նրանց ընտանիքի անդամները՝ կինն ու մանկությունից զրկված երեխաները («Հոգուն վրա հասավ»), մի կտոր հացի աղբյուրից զրկված ծեր մայրը («Սև փողերի տոկոսը»)։

«Հոպոպը» պատմվածքը այլ նրբերանգներ էլ ունի։ Զինագործ Ասատուրին զվարճասեր ամբոխը կնքել է «հոպոպ» անունով։

Հոպոպը գեղեցիկ թռչունն է, որի հետ ժողովուրդը, չգիտես ինչու, այս ասույթն է կապել․ «Հոպոպը ինքը հոտած էր, կարծում էր, թե բույնն է հոտած»։

Ասատուրը այդ մականունը լսելիս իրեն կորցնում է, իսկ երեխաներին դուր է գալիս նրան ծաղրելը։ Զայրույթն ու վիրավորանքը նա փոխանցում է ընտանիքին, իսկ կնոջ ու նրա ծեծկռտուքը ամբոխի հերթական զվարճանքի թեման է, որը ավարտվում է ողբերգությամբ։

Որտեղի՞ց էր ծնվում ու սնվում այդ ագրեսիան։ Ո՞վ է մեղավոր, զվարճասեր ամբո՞խը, որ չարությամբ է լցնում առանց այն էլ թուլակամ և նեղսիրտ մարդուն, թե՞ Ասատուրը։

հոպոպ

Սարսուռ պատճառող պատմվածքներ են «Թե ինչ եղավ հետո, երբ շաքարամանից երկու կտոր շաքար պակասեց»-ը (լսել այստեղ) և հատկապես «Ադամամութին»-ը։ Առաջին պատմվածքում ընտանիքի հարսին նախ ծվատում է սկսեսուրը, հետո գործն ավարտին է հասցնում բռի ու անտաշ ամուսինը՝ դրոգապան Յագորը։ Նրա հարվածից կինը մահանում է ու անգամ դատարանում իր արածի գիտակցումը նա չունի, ասում է․ «Մի մուշտի (հարված) տվի, էլի, ուրիշ բան խո չեմ արել»։ Յագորի այս արտահայտությունը վերածվել է թևավոր խոսքի, որով մատնանշում են մարդու տգիտությունը, իր հանցանքը չգիտակցելը։ Այս և մյուս պատմվածքներում Նար-Դոսը հատկապես ուշադրություն է դարձնում բռնության ու նվաստացման ենթարկվող կանանց, երեխաներին։

Անկեղծ ասած՝ «Ադամամութին» պատմվածքը խորհուրդ չենք տա դպրոցահասակ տարիքում կարդալ, որովհետև եթե մյուս պատմվածքներից որոշակի դասեր կարելի է քաղել, ապա այս մեկը պարզապես զարհուրանք է առաջացնում․ այն նյութական ծանր վիճակի պատճառով մանկասպան դարձած կնոջ մասին է։