Հայրենները քառատող ստեղծագործություններ են, որոնք արտահայտում են ամփոփ իմաստ, համարձակ են, սրամիտ, ունեն զգացմունքային մեծ լիցք։

Սովորաբար կազմված են լինում 15-վանկանի չորս տողից կամ 7 և 8-վանկանի կիսատողերից:

Հայրենները հիմնականում սիրային, պանդխտության և խոհախրատական թեմաներով քառյակներ են, նրանց ընդհանուր թիվը հասնում է մոտ 500-ի։Կոչվում են նաև անտունիներ։

Հայրենների լեզուն պարզ է, հյութեղ, անկեղծ։ Չնայած միջնադարյան արգելքներին՝ հայրեններում ներկայացվում է մարդկային զգացմունքների գունապնակը, սիրո պարգևած հույզերն ու երջանկությունը։ «Քուչակի հայրեններում արտահայտվել է վերածննդի դարաշրջանի գլխավոր գիծը՝ կյանքի լիարժեքության զգացում, աշխարհի գեղեցկության զգացողություն»,- գրում է գրականագետ Լևոն Մկրտչյանը։ 

Միջնադարում սերն ունայնություն էր համարվում, իսկ Քուչակի համար սերը կյանքն է։

        ***

Այս հայրենում սիրո զգացումն այնքան անսահման է, որ թվում է, թե սերը ծնունդ է առել երգչի սրտից ու ապա տարածվել է ամբողջ աշխարհում․

Երբ սերն ի աշխարհս եկավ, եկավ իմ սիրտս բնակեցավ.

Հապա իմ սրտես ի դուրս` հերկրե հերկիր թափեցավ.

Եկավ ի գլուխս ելավ, ի ըղեղս ելավ թառեցավ:

Աչիցս արտասուք ուզեց, նա արյուն ի վար վաթեցավ:

Արմեն Վահրամյանի կտավներից

   ***

Ի՞նչ արժեք ունի աչքն առանց տեսողության, ի՞նչ վիճակում կհայտնվի ձուկն առանց ջրի․ այս պատկերներով է բանաստեղծը չափում սիրո մեծությունը, սա դեռ քիչ համարելով՝ մի ճշգրտող դիտարկում էլ է անում․ եթե ձուկը այլ ջրում հայտնվի, կկարողանա ապրել ու հարմարվել նոր պայմաններին, բայց ինքը առանց սիրելիի ապրելու շանս չունի։

Ես աչք ու դու լույս, հոգի, առանց լույս՝ աչքն խավարի․

Ես ձուկ ու դու ջուր, հոգի,առանց ջուր՝ ձուկն մեռանի․

Երբ զձուկն ի ջըրեն հանեն ւ'ի այլ ջուր ձըգեն, նա ապրի,

Երբ զիս ի քենե զատեն, քան զմեռնելն այլ ճար չի լինի։

***

Իսկ հիմա սերը նկարագրենք մետաղաձուլության օգնությամբ․ չէ՞ որ սերն էլ սրտերի ձուլման «քիմիական» գործընթաց է․

Այս հայրենի հերոսուհին կին է։ Դիմելով սիրած տղամարդուն՝ հռետորական հարց է տալիս, թե որտեղից հայտնվեց ու իրեն սիրեց։ Ձեռքի կրակը լցրեց իր «ծոցիկը» (զգացե՞լ ես սիրո «կրակն» ինչպես է այրում),  սիրո ոսկին ձուլեց իր սրտի քուրայում (տեսե՞լ ես, թե ինչպես են ձուլում ոսկին)։ Հետո  սիրուց ոսկե օղակ (հալխա) պատրաստեց ու իր «սրտի ականջն» անցկացրեց։ 

Օղակը  (մատանին, ականջօղը) սիրո, հավատարմության խորհրդանշան է։ Ըստ այս ստեղծագործության՝  «սրտի ականջն» էլ կարելի է օղակ անցկացնել։ 

Ո՞ւր էիր, ուսկի՞ց եկիր, անծանոթ, ըզիս սիրեցիր,

Կրակն ի թեզնիքդ ունիր, ի ծոցիկս ի վար թափեցիր,

Քո սերդ ալ ոսկի արիր, իմ սրտիս քուրան հալեցիր,

Դարձար, զան հալխա արիր իմ սրտիս ականջն անցուցիր:

Արմեն Վահրամյանի կտավներից

***

Հաջորդ հայրենի հերոսը տղա է։ Պատմում է, որ փոքր տարիքում հավանաբար առողջ ու սիրուն տեսքի համար նրան ոսկի տղա էին կանչում։ Իսկ ահա մեծանալուց ու սիրահարվելուց հետո գունատվել է, առաջվա պայծառ տղայից ոչինչ չի մնացել։

Իր սիրո տանջանքներից իմաստնացած երիտասարդը ավելի ջահելներին զգուշացնում է, որ սիրուն քարն էլ չի դիմանա։ Քարի ու երկաթի միասնություն է պետք (դա ամենաամուր միասնությունն է  և երևի գիտես, որ քարե տները այդպես են կառուցվում), պողպատե դռնակն էլ՝ վրան։ 

Երբ որ ես պզտիկ էի, կանչեին ինձ ոսկի տղա.

Մեծցա, սիրու տեր եղա, երեսիս գույնն կու գնա.

Մանկտիք, ձեր արևն ասեմ, որ սիրուն քարն չի դիմնա.

Սիրուն քար ’ւ երկաթ պիտի, պողպատե դռնակն ի վերա:

Արմեն Վահրամյան «Համբույր»

***

Սիրո տառապանքներից պաշտպանվելու թեման այլ տեսանկյունից է բացահայտվում հաջորդ հայերենում։

Նախ նշենք, որ «հավ» բառը միջնադարում ուղղակի «թռչուն» է նշանակել (այստեղից էլ  «հավք» բառը, որն այն ժամանակ նշանակում էր թռչուններ)։

Այս հայրենի հերոսն իրեն համեմատում է օդում սավառնող թռչունի հետ, որը  ամեն ինչ անում է սիրո թակարդից (ակնատ) խուսափելու համար։ Բայց չգիտեր, որ թակարդը ծովում էր լարված, ու եթե մյուսները ոտքով էին թակարդն ընկնում, նա՝ ոտքով ու թևով։ (Դու է՞լ հիշեցիր «Փորձված աղվեսը երկու ոտքով է թակարդն ընկնում» առածը)։

Այսինքն՝ որքան էլ մարդը զգուշանա ու խուսափի սիրուց, մի օր այդ քաղցր ու տանջալի զգացումը կայցելի նրան ևս․

Ես այն հավերուն էի, որ գետինն կուտ չուտեի,

Թռչ’ի երկնոքն երթ’ի, թե սիրո ակնատն չընկնեի.

Ակնատն ի ծովուն միջին էր լարած ‘ւ ես չգիտեի,

Ամեն հավ ոտոքն ընկեր, ես ոտոքս ու թևս ավելի:

Անիի մանրանկարչության նմուշներից․ «Հաղբատի Ավետարան»։ Նկարիչ Մարգարե

     ***

Իսկ այս հայրենում սերը վայելող տղան սիրելիի գեղեցկությունը, իր հիացմունքը նկարագրելու համար երկրի վրա համեմատության ենթակա ոչինչ չի գտնում ու Լուսնին է դիմում։

Անձնավորելով Լուսնին՝ սիրահարն ասում է, թե Լուսինը պարծենում է աշխարհը (աստընվոր) լուսավորելու ունակությամբ, մինչդեռ իր գրկում հողեղեն լուսինն է։ Ինքը կարող է ցույց տալ իր չքնաղ ընկերուհուն, որը ծվարել է իր գրկում, բայց վախենում է լուսինն էլ սիրահարվի, դալկանա, աշխարհն ավելի քիչ լուսավորի։

Հիմա դու երևի կմտածես՝ իսկ ինչու արևին չի դիմում, չէ՞ որ նա ավելի վառվռուն է։ Այստեղ հավանաբար դեր է խաղում այն, որ սիրահարները հանդիպում են գիշերը, այդ պատճառով էլ զրուցակից է դառնում  Լուսինը՝  նրանց հանդիպումների լուռ վկան։

Լուսի՛ն, պարծենաս, ասես. «Լուս կուտամ ես աստընվորիս»:

Ահա հողեղեն լուսին ի գրկիս 'ւ երեսն երեսիս.

Թե չես ավտալ այս գերուս, ետ տանեմ զփեշ կապայիս,

Վախեմ’ սիրո տեր լինիս, լուս պակաս տաս աստընվորիս:

Արմեն Վահրամյան «Աստղազարդ գիշեր»

***

Այս հայրենն անդրադառնում է կնոջ իրավունքի, ազատ ընտրության հարցին։ Այն ցույց է տալիս, թե միջնադարի կաշկանդող ու սահմանափակող ժամանակներում որքան ազատամիտ ու տարբերվող մտածողություն է ունեցել հայ բանաստեղծը։

Հեղինակը պատմում է, որ նախորդ օրը տեսել է մեկի սիրելիին հարկադրանքով տանելիս։

Հայրենը շատ տեղեկություն չի տալիս, չգիտենք՝ ինչ պայմաններում է տեսել, գուցե հարսանիք է եղել, հարսիկը շատ տխուր է եղել, ու դա է բանաստեղծի վրա ազդել։

«Գուցե հարկադրել են կամ դրամով խաբել»,- ենթադրում է բանաստեղծն ու հայտնում իր համոզմունքը, որ դրամով սեր չի  կարող լինել, այն այրել է պետք։ Սերը խնձորի ու շաքարի պես քաղցր պիտի լինի։

Երեկ ցորեկով բարով տանեին մեկ յար մի ճորով.
Զնա ճորով է տարած, կամ խաբած է զինք դըրամով:
Սերն որ դրամով լինի, զինք էրել պիտի կրակով.
Սերն խնձորով պիտի, որ տրհեմ-տրհեմ շեքերով:

Արմեն Վահրամյանի նկարներից