Խորենացու «Հայոց պատմությունը» մեզ տվել է ինքնաճանաչում, ազգային գիտակցություն։ Դարեր շարունակ այն եղել է հայ ժողովրդի պատմության դասագիրք։ Մեր ժամանակներում այն շարունակում է մնալ որպես հավաստի սկզբնաղբյուր և հայ պատմագրության գլուխգործոցը։

«Հայոց պատմության» պատմական արժեքը

Մովսես Խորենացին առաջինն է, որ գրել է հայոց պատմություն` սկսած հայ ժողովրդի ծննդից մինչև իր ժամանակաշրջանի դեպքերը` 428թ.: Դեռևս 5-րդ դարում Խորենացին մեզ տվել է ծննդյան վկայական և ասել՝ հպարտ կարող ես կանգնել աշխարհի հնագույն ազգերի կողքին և ասել, որ քո նախնիները ծագել են աստվածաշնչյան Նոյ նահապետի որդի Հաբեթից, նախահայրդ Հայկ Նահապետն է և այլն։

Պատմահայրը «Հայոց պատմությունը» գրելիս օգտագործել է 40-ից ավելի աղբյուրներ, դրանց մեծ մասը հիշատակել անուններով (Մար-Աբաս Կատինայի «Պատմությունը», Աստվածաշունչը, Ագաթանգեղոսի երկը, օտարազգի պատմիչների գրքեր և այլն): Խորենացին հավաքած նյութը համակարգել ու ներկայացրել է ժամանակագրական կարգով` հստակ գիտակցելով, որ «չկա ստույգ պատմություն առանց ժամանակագրության»: «Հայոց պատմության» մեջ անդրադարձել է նաև այլ ժողովուրդների պատմության կարևոր դրվագներին՝ դառնալով հավաստի աղբյուր նաև օտարների համար:

Դու կարող ես մտածել, որ դրանք առավելություններ չեն, այլ անհրաժեշտ պայմաններ պատմական նյութն ուսումնասիրելու համար։

Ժամանակակից մարդու համար՝ այո։ Բայց իր ժամանակի համար Խորենացու մոտեցումները վիթխարի առաջընթաց էին։ Համեմատելու համար կարող ես կարդալ այդ շրջանի այլ պատմիչների գործեր, և տարբերությունը ակնհայտ կլինի։

Խորենացին գիտնական պատմիչ էր: Նա ոչ միայն ընտրում, ստուգում, համեմատում, ճշգրտում է բոլոր փաստերը, այլև արտահայտում է իր կարծիքը, դրական կամ մերժողական վերաբերմունքը այս կամ այն պատմության, հերոսի մասին, կարևորում պատմության ճշմարտացիությունը։

Օրինակ՝ Արտաշես թագավորի որդի Արտավազդի անվան շուրջ գոյություն են ունեցել բազմաթիվ զրույցներ, առասպելներ, որոնք երբեմն հակասել են միմյանց: Հետաքրքիր է, որ հիմնական հակադրությունը առկա է հնագույն տարբերակներում՝ Խորենացու և 5-րդ դարի փիլիսոփա Եզնիկ Կողբացու գործերում: Խորենացին գրի է առել Գողթն գավառի երգիչների տարբերակը, ըստ որի՝ «Վիշապազունք մանուկ Արտավազդին գողացան, և նրա տեղ դրին դև»: Երգում էին նաև, որ «վիշապ» Արտավազդն իր չարության պատճառով արժանանում է հոր անեծքին. մի օր, երբ Արտավազդը, ձին հեծած, որսի է գնում դեպի Մասիս, ոգիները նրան բռնում, տանում են մի քարանձավ ու երկաթե շղթաներով կապում: Երկու շուն կրծում են շղթաները, որպեսզի նա ազատվի, սակայն դարբինները կիրակի օրերին ամրացնում են շղթաները:

Խորենացին, գրի առնելով այդ զրույցները, միաժամանակ նշում է, որ դրանք պատմական հիմք չունեն, հորինվածք են և ավելի շատ Գողթան երգիչների երևակայության արդյունք են: Ներկայացնում է իր տարբերակը, որտեղ Արտավազդը մոլորությունների մեջ ապրած սովորական մարդ է։

Խորենացին «Հայոց պատմություն» աշխատությունը գրել է իշխան Սահակ Բագրատունու պատվերով: Խորենացին գովասանքով է խոսում իր մեկենասի (պատվիրատու) մասին և մեղադրում մեր առաջին թագավորներին ու իշխաններին, որոնք չեն հանձնարարել գրի առնել իրենց ժամանակների պատմությունը. «Որովհետև թեպետ մենք փոքր ածու* ենք և շատ սահմանափակ թվով և զորությամբ տկար, շատ անգամ օտար թագավորության տակ նվաճված, բայց և այնպես մեր աշխարհումն էլ քաջության շատ գործեր կան գործված, գրելու և հիշատակելու արժանի, որ նրանցից ոչ ոք հոգ չտարավ գրի առնելու»:

Ածու - 1․ մարգ, 2․ ժողովուրդ

Օգտագործելով «ածու» բառը՝ պատմահայրը մշակված մարգի պատկերը համեմատում է պետության հետ։

Խորենացու այս տողերը ասույթի են վերածվել և ներծծված են ազգային արժանապատվության խոր գիտակցությամբ։ Խորենացին կարևորում է սեփական ազգի պատմության իմացությունը, որովհետև հաղթանակներով կամ պարտությամբ լեցուն պատմության էջերը թերթելիս սերունդները կարող էին շատ բան սովորել և չկրկնել իրենց նախնիների կատարած սխալները։

Հիշենք հայ ազգի նախահայր Հայկին՝ իր ազատասիրական ոգով, բռնակալ Բելի նկատմամբ դրսևորած անհանդուրժողականությամբ, ըմբոստ խիզախությամբ։ Արամը, Արան օրինակելի են մեծ հայրենասիրությամբ, Տիգրանը՝ Հայաստանի կորցրած տարածքները հետ գրավելու, բանակը վերազինելու, երկիրը ծաղկեցնելու վճռականությամբ։ Բնութագրելով օրինակ Տիգրանին՝ պատմիչը հստակ նշում է իր նպատակը. «Եվ ո՞ր իսկական մարդը, որ սիրում է արիության բարքն ու խոհեմությունը, չի ուրախանա նրա հիշատակությամբ և չի ձգտի նրա նման մարդ լինել»։

Ռուբիկ Քոչարյան «Արամ թագավոր»։ Արմավիրում՝ Անահիտի տաճարի դիմաց Արամ արքան թագաժառանգ է հռչակում իր Արա որդուն։

«Հայոց պատմության» գեղարվեստական արժեքը

Խորենացին լայնորեն օգտվել է բանահյուսությունից։ Քեզ ծանոթ շատ առասպելներ՝ «Հայկ և Բել», «Արամ», «Արա Գեղեցիկ և Շամիրամ», «Արտաշես և Սաթենիկ», «Արտաշես և Արտավազդ», «Տիգրան և Աժդահակ» և այլ գանձեր գրի առնելով իր աշխատության մեջ՝ Խորենացին փրկում է դրանք կորստից: «Հայոց պատմությունը» պատմիչը շարադրում է աշխույժ և գեղեցիկ լեզվով, պատկերավոր նկարագրություններով, որոնցից է, օրինակ, Երվանդակերտ քաղաքի նկարագրությունը։ Այդ քաղաքը նա համեմատում է չքնաղ կնոջ դեմքի հետ։ Խորենացին գեղարվեստական վարպետությամբ է նկարագրում նաև ռազմի տեսարանները: Տպավորիչ է Ձիրավի ճակատամարտի նկարագրությունը։ Ցնցող երկ է «Հայոց պատմությունը» եզրափակող «ՈՂԲԸ»։ 

Ի՞նչ է սովորեցնում Խորենացին: 

Խորենացու հիմնական նպատակը հայ ժողովրդի ծագումը և նրա կատարած փառավոր գործերը բացահայտելն է և սեփական արժանիքները ճանաչելը: Խորենացին չի մոռանում 2-րդ դասը․ պետք է զերծ մնալ ազգային սնապարծությունից, մեծամտությունից, մանավանդ որ մեր ազգը զերծ չէ թերություններից: Նա փափագում է, որ Հայաստանը լինի հզոր պետություն, իսկ հայ ժողովուրդը կայանա իբրև առաքինի ու կիրթ ազգ:

Այս երկը եզրափակում է Մ․ Խորենացու «Հայոց պատմությունը»։

«Հայոց պատմությունը» գրելիս Խորենացին դետալ առ դետալ ցույց է տալիս պետության կայացման և հզորացման ճանապարհը, գովում հայրենասեր և արժանապատիվ արքաների, հերոսների արարքները, ցույց տալիս մեր տեղն ու դերը մարդկության պատմության մեջ։

Խորենացու ապրած օրերում հայոց պետականությունը կործանված էր, բայց Խորենացին գրում է այնպիսի գիրք, որը պիտի օգներ երբևէ այն վերականգնելուն։

Իր ապրած օրերի՝ 440-ական թթ․ մասին Խորենցին գրում է նշանավոր «Ողբը»։ Եթե իր ուսուցիչների՝ Մեսրոպ Մաշտոցի ու Սահակ Պարթևի կենդանության օրոք հոգևոր վերելք կար, ապա նրանց մահից հետո Խորենացին ականատես է լինում պետական բոլոր համակարգերի փլուզմանն ու բարոյական անկմանը։ «Ողբում եմ քեզ, Հայոց աշխարհ․ ողբում եմ քեզ, բոլոր հյուսիսային ազգերի մեծ վեհագույնդ․․․»

Խորենացու ցավոտ խոսքերը բխում են խոր հայրենասիրությունից։ Նրա բնորոշումները դիպուկ են ու անխնա․ ուսուցիչները՝ տխմար ու ինքնահավան, ոսկեսեր, աշակերտները՝ սովորելու մեջ ծույլ, սովորեցնելու մեջ՝ փութաջան, կրոնավորները՝ կեղծավոր, զինվորականները՝ վախկոտ ու պարծենկոտ, դատավորները կաշառակեր, խաբող, իշխանները՝ գողերին գողակից․ «Եվ առհասարակ սերն ու ամոթը բոլորից վերացած․․․» Կարդալով այս բնորոշումները՝ դու կարող ես նկատել, որ դրանք նաև արդիական նշանակություն ունեն։ Խորենացու այս երկը անողոք հայելի է, որը ուղեցույց է նաև, թե ինչպես չպետք է վարվել։

«Ողբն» ունի գեղարվեստական մեծ արժեք, այն գրված է հրդեհված սրտով և հուզական մեծ լիցք ունի։

Այն ազդել է հետագա մեր գրականության ընթացքի վրա։ Հատկապես ոգեշնչող ակունք է եղել Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ողբերգության» հանճարեղ պոեմի համար։

Այս ավանդավեպը Ք․ա․ 9-րդ դարի պատմական դեպքերի արձագանք է։ Այստեղ արտացոլված է ուրարտական արքաների պայքարը Ասորեստանի նվաճողական ձգտումների դեմ։ Ավանդազրույցն ունի նաև դիցաբանական արմատներ․Արան հայոց դիցարանի մեռնող և հառնող աստվածն էր, անձնավորում էր գարունը, բնությունը։

Վարդգես Սուրենյանց «Շամիրամը Արա Գեղեցիկի դիակի մոտ»

Ասորական թագուհի Շամիրամը, լսելով Արայի գեղեցկության մասին, ամուսնության առաջարկ է անում հայոց արքային, իսկ արքան մերժում է նրան։ Շամիրամը, զորքի գլուխ անցած, արշավում է Հայաստան․․․․

Արի փորձենք տարբեր կողմերով նայել այս պատմությանը։ Գուցե պետք չէ՞ր մերժել։ Կգնար, կվայելեր գեղեցիկ կնոջ սերը, հավելյալ նվեր էլ կստանար Ասորեստանի գահը։ Ո՞ւմ էր պետք իր հավատարմությունը ընտանիքին։ Շատերը այսպես են, չէ՞, այսօր մտածում։

Իրականում այս ավանդավեպը շատ նման է «Հայկ և Բել»-ին, միայն թե նվաճողի՝ Բելի դերում այս անգամ կին է, որը իրական մտադրությունը քողարկել է սիրո առաջարկով։ Արան հասկանում է դա և չի գայթակղվում, մնում է հավատարիմ իր ընտանիքին, արժեքներին ու հայրենիքին և պայքարում է հանուն դրանց պահպանման։

Ռուբիկ Քոչարյան «Նվարդ և Շամիրամ»

Ներկայացված է այն դրվագը, երբ պատերազմից ու Արայի զոհվելուց հետո Շամիրամը հանդիպում է Նուարդին՝ Արայի կնոջը։ Կանգնած է Նուարդը սգո հագուստով, տխուր, բայց հպարտ։ Շամիրամը փորձում է շփվել Արայի որդու հետ։

Այս ավանդավեպը միշտ ոգեշնչել է գրողներին, արվեստագետներին։ Հիշենք Վահան Տերյանի բանաստեղծությունը, որը հնչում է իբրև սեփական էությանը, սկզբունքներին հավատարիմ մնալու որոշում․

Չեմ դավաճանի իմ Նվարդին,

Որքան էլ դյութես, օ, Շամիրամ,

Որպես արքան այն՝ մանուկ Արան,

Չեմ դավաճանի իմ Նվարդին․․․

Ուշագրավ է Նաիրի Զարյանի «Արա Գեղեցիկ» դիցապատմական ողբերգությունը։ Գլուխգործոց է Վարդգես Սուրենյանցի «Շամիրամը Արա Գեղեցիկի դիակի մոտ» կտավը։

Արա Գեղեցիկի և Շամիրամի մասին ավանդազրույցին անդրադարձել է նաև 19-ր դարի իտալացի նկարիչ Ջուլիանո Զասսոն։ Ներկայացված է այն դրվագը, երբ սպանված Արային բերում են Շամիրամ մոտ։

Այս գեղեցիկ վիպերգը մեր հզոր և իմաստուն արքայի՝ Արտաշես Բարեպաշտի մասին է (Ք. ա. 189-160)։

Ալանները (իրանալեզու ժողովուրդ, հետնորդները օսերն են) կովկասյան այլ ժողովուրդների հետ միավորվելով՝ արշավում են Հայոց աշխարհ։ Հայերը Արտաշես արքայի գլխավորությամբ նրանց հետ են մղում։ Նրանց զորքերը կանգ են առնում Կուր գետի երկու ափին։

Հայերը մինչ այդ գերեվարել էին ալանների արքայազնին, և Արտաշես արքան նրան ոչ մի փրկագնով չի համաձայնվում վերադարձնել։

Պատմական իրադարձության շարունակությունը պատմահայրը ներկայացնում է՝ դիմելով գուսանների օգնությանը։

Այդ ժամանակ առաջ է գալիս ալանների արքայադուստր Սաթենիկն ու դիմում Արտաշեսին․

Քեզ ասեմ, քաջ տղամարդ Արտաշես,

Որ հաղթեցիր ալանների քաջ ազգին,

Ե՛կ լսիր ալանների գեղաչյա դստերս խոսքերը

Եվ տուր պատանուն․․․

Ուշադրություն դարձրու, թե ինչ դիվանագետն է այս օրիորդը, որքան արժանապատվություն կա իր խոսքում՝ թե՛ հայոց արքային մեծարելու, թե՛ իրենց ազգին չնսեմացնելու առումով։ Նա չի մոռանում նաև շեշտել իր հմայիչ լինելու փաստը։

 Որպես եզրակացություն՝ արքայադուստրը հավելում է, որ մեկ քենի պատճառով պետք չէ հավիտենական թշնամություն հաստատել երկու քաջ ազգերի միջև։

Ի՞նչ պետք է աներ Արտաշես արքան՝ նման համարձակ ու խելացի գեղեցկուհուն տեսնելուց հետո։ Իհարկե պիտի հիանար ու, եթե սիրտն ազատ էր, պիտի սիրահարվեր։

Բայց այստեղ մի զարմանալի բան է լինում։ Ալանների արքան, որի որդին գերության մեջ էր, ինքն էլ պատերազմում գրեթե պարտված, Արտաշես արքայի՝ Սաթենիկի հետ ամուսնության առաջարկին «չեմուչում» է անում, այն էլ ի՞նչ պատճառով՝ թե Արտաշես արքան համապատասխան գլխագին (օժիտ) չի կարող տալ։

Այ այստեղ մեր պատմահայրը չի դիմանում ու բացատրում է, որ դա հնարավոր բան չէր, ու «ոսկեօղ պարանը», որով Արտաշես արքան փախցնում է Սաթենիկին, հենց հայոց արքայի հարստությունն է խորհրդանշում։

Բանաստեղծական գերող պատկեր է Սաթենիկին առևանգելու տեսարանը։ Արքան հեծնում է իր սև ձին և սրաթև արծվի նման գետն անցնելով՝ նետում է ոսկեօղ պարանը օրիորդի մեջքն ու բերում իր բանակը։

․․․Եվ շատ ցավեցրեց փափուկ օրիորդի մեջքը՝

Արագաբար իր բանակը հասցնելով։

Այս ամենին հետևում է հարսանիքը․

Ոսկի անձրև էր տեղում Արտաշեսի փեսայության ժամանակ,

Մարգարիտ էր տեղում Սաթենիկի հարսնության ժամանակ։

Խորենացին գրի է առել գուսանների երգերով սերնդեսերունդ փոխանցված ժողովրդական ստեղծագործությունները՝ փրկելով մոռացումից։ Դրանք փոքրիկ գլուխգործոցներ են և հնարավորություն են տալիս գաղափար կազմելու մեր նախնիների մտածողության, գեղագիտության, սովորույթների մասին։ Հին Հայաստանում գուսաններին վիպասաններ են կոչել, իսկ պատմողաբար փոխանցված հերոսական պատմություններն էլ անվանել են վիպերգ։ Հայտնի էին հատկապես Գողթն գավառի երգիչները։

Կառլեն Նուրիջանյան «Վահագն Վիշապաքաղ»

Վահագնը պատերազմի, քաջության, ամպրոպի ու կայծակի աստվածն էր։ Նրան անվանում էին Վիշապաքաղ, որովհետև պայքարում էր վնասակար ուժերը խորհրդանշող վիշապների դեմ։

Գողթան երգիչներից գրի առած այս հրաշք պատառիկը մեզ հասած ամենահին բանաստեղծությունն է։

Երկներ երկիր, երկներ երկին

Երկներ և ծովն ծիրանի,

ի ծովուն ուներ և զկարմրիկն եղեգնիկ․․․․

եղեգ (բամբուկ)

Իսկ հիմա զգանք, պատկերացնենք բանաստեղծական գյուտը։ Տիեզերական երկունք՝ ծնունդ է աշխարհում։ Ու այդ երկունքի մասնակիցներն են երկինքը, երկիրը, ծիրանի ծովը․․․ և եղեգնիկը։

Իսկ ինչո՞ւ եղեգնիկը, մտածե՞լ ես այդ մասին։

Եղեգը չորանալուց հետո դառնում է դյուրավառ նյութ։ Տեսե՞լ ես, թե չորացած եղեգը ինչպես է կայծակից բոցավառվում։ Բնության այս երևույթի բանաստեղծական պատկերն է մեր առջև։

Հենց եղեգնիկի այրումից էլ պիտի ծնվի «բոց մորուսով», «հուր հեր» գլխով ու արեգակ աչքերով վառվռուն պատանին՝ ամպրոպի, կայծակի, ռազմի աստվածը։

Վահագնը մեր ինքնության, վերածննդի, հզորության խորհրդանիշն է դարձել։ Պատահական չէ, որ մեր բանաստեղծները նույնպես անդրադարձել են Վահագնի ծննդյան խորհրդին։

Հիշենք Վարուժանի «Ձոնը»․

․․․․Եղեգնյա գրչով վրեժ երգեցի

Ընդ եղեգան փող բոց ելաներ․․․․

Հիշենք նաև Հովհաննես Հովհաննիսյանի «Վահագնի ծնունդը»․

Երկինք ու երկիր և ծիրանի ծով

Ավետում են քեզ, ցավերի դու ծով՝

Ցնծա՛, բյուրվիշապ Հայաստան աշխարհ,

Փրկության արև Վահագնիդ տեսար․․․

Մեր անվանադիր նախահոր՝ Հայկի մասին դյուցազնավեպին ծանոթ ես անշուշտ։ Հայկը՝ քաջ, ազատասեր ոգով ու արդարասեր դյուցազնը, հաղթելով Բելին հիմնում է հայոց պետականությունը։ Ավանդաբար այդ կռվի օրն է համարվում օգոստոսի 11-ը՝ հայոց Նոր տարվա՝ Նավասարդի տոնակատարության օրը։

Ռուբիկ Քոչարյան «Հայկ և Բել»

Բայց մենք իսկապե՞ս հասկանում ենք այս պատմության իրական խորհուրդը։  

Ո՞ր արժեքների հավաքական խորհրդանիշն է Հայկը, ինչո՞ւ է Բելը պայքարում, որ նա իր տարածք վերադառնա։ Եվ ամենակարևոր հարցը՝ արդյոք մենք՝ ժամանակակից հայերս, այդ արժեքների կրո՞ղն ենք, թե՞ կորցրել ենք դարերի ընթացքում։

Մտածենք այս հարցերի շուրջ և գուցե ուրիշ շերտեր կարողանանք բացահայտել այս պատմության մեջ։  

Կառլեն Նուրիջանյան «Հայկ Նահապետ» (արձանը գտնվում է Երևանում, Նոր Նորքի 2-րդ զանգվածում)