Գևորգ Էմինը այսպես է բնորոշում Շիրազի պոեզիան․ «Պատկերավոր ասած՝ Հովհաննես Շիրազը երեք մայրերի բանաստեղծ է մայր բնության, իր հարազատ մոր և մայր հայրենիքի: Եվ այդ եռածին միասնության մեջ է Հովհաննես Շիրազի ուժն ու հմայքը...»։

Շիրազի ստեղծագործությունները մի կողմից արտացոլում են ժողովրդական մտածողությունը։ Այս  տեսակետից նրա պոեզիան պարզ է, սրամիտ, անկեղծ, ժողովրդական ասույթներով լի։ Բայց միաժամանակ Շիրազը հայ միջնադարյան պոեզիայի, հատկապես Նարեկացու ժառանգորդն է։ Նրա ստեղծագործությունները լի են բնության անձնավորման գյուտերով,  անսպասելի պատկերներով, փիլիսոփայական ընդհանրացումներով, որոնք  հրաբխի պես ժայթքում են հատկապես պոեմներում։

Շիրազի պաշտամունքը  Նարեկացու նկատմամբ արտացոլվում է նրա այս տողերում․ «Հայ ժողովուրդը Աստծուն ու «Նարեկին» պաշտում է հավասար: Այն տարբերությամբ, որ Աստծուն պահում է գլխից վեր, իսկ Նարեկը՝ բարձի տակ…»

«Երբ Նարեկացի եմ կարդում, ուզում եմ պատռել ու այրել սեփական բանաստեղծություններս: Կամ գրել դրանք նորից:

Եվ այնժամ արդեն ուզում եմ «տրամաբանություն» բառի փոխարեն գրել «ճշմարտություն», «էթիկայի» փոխարեն՝ «բարություն», «էսթետիկայի» փոխարեն՝ «գեղեցկություն»:

Նարեկացի կարդալով՝ ես մտածում եմ այն մասին, որ կյանքը հավերժական է, մահը՝ վայրկենական․․»

Շիրազի պոեզիայի պատկերները տիեզերական մասշտաբներ ունեն։ Նա ասպարեզ է բերում գերմարդուն, որի համար արևը թագ է, արշալույսները՝ ծիրանի թիկնոց։ Նրա կրծքի տակ Նիագարայի տարերքն է շառաչում, նրա տիեզերքի աստղերը խաղալիքներ են երեխաների համար․․․

Զգացի՞ր մասշտաբները։

Մի անգամ Շիրազին հարցնում են, թե ինչ տարբերություն կա իր ու Համո Սահյանի միջև։ Նա էլ իրեն հատուկ սրամտությամբ պատասխանում է․ «Երկուսս էլ կտեսնինք ու կհավատանք Աստծուն՝ Համոն՝ գլուխը կախ, ես՝ գլուխս բարձր պահած: Ինքը հողի մեջ կերթա, ես՝ ամպի: Իմ սիրտը հրաբուխով կճաքի, Համոյինը՝ ամպրոպով: Ես անձրևով կուլամ, Համոն՝ խոտի վրայի շաղով: Էսքանը»:

Կարդանք նաև Վազգեն Օվյանի բանաստեղծական բնորոշումը․

Շիրազն իմաստուն մեր ապուպապն է,

Մեր գերդաստանի մանուկն է անեղծ,

Եվ ավանդական մեր երգի թափն է

Նարեկից մինչև Եղիշե Չարենց:

Շիրազը մեր շեն օջախի ծուխն է,

Կարոտի լեռը ու խիղճը անբիծ․․․․

Արմեն Վահրամյանի ստեղծագործություններից

Հովհ․ Շիրազը գրական ասպարեզ իջավ «Գարնանամուտ» գրքով։ 1935 թվականն էր․ մեր ժողովրդի պատմության ամենաողբերգական տարիներից մեկն էր մոտենում՝ 1937-ը, երբ մեր ազգի լուսավոր զավակները դարձան Ստալինի ու Բերիայի զոհերը։ Լարված մթնոլորտ էր, որտեղ բոլորը կասկածում ու մատնում էին բոլորին, հիշենք Չարենցի, Բակունցի, Վահան Թոթովենցի, Զապել Եսայանի ու էլի շատերի ողբերգական ճակատագրերը։ Ազգային թեմաներով ստեղծագործելու համար մարդիկ կյանքով էին հատուցում, բանաստեղծության թեմա էր հռչակված կոմունիզմի կառուցման գովերգումը։

Եվ այս մթնոլորտում հայտնվում է բնության, հայրենիքի և մայրական սիրուց խենթացած երիտասարդ Շիրազը և սկսում է բաժանել իր հոգու գունագեղ ծաղիկները․

Սևադա Գրիգորյանի նկարներից

Մանուշակներ ոտքերիս ու շուշաններ ձեռքերիս,

Ու վարդերը այտերիս, ու գարունը կրծքիս տակ,

Ու երկինքը հոգուս մեջ, ու արևը աչքերիս,

Ու աղբյուրները լեզվիս՝ սարից իջա ես քաղաք,-

Ու քայլեցի խայտալով ու շաղ տալով մայթերին

Մանուշակներ ու վարդեր ու շուշաններ ձյունաթույր,

Ու մարդիկ ինձ տեսնելով՝ իրենց հոգնած աչքերին

Տեսան ուրիշ մի աշխարհ, գարուն տեսան նորաբույր,

- Ի՜նչ թարմություն,-ասացին,- ի՜նչ թարմություն,- ու բացին 

Լուսամուտներն իմ առջև․․․

Մարդիկ կարոտել էին անկեղծ, ջերմ, զգացմունքային խոսքի և սիրեցին երիտասարդ պոետի հորդաբուխ ստեղծագործությունները։

Սանդրո Բոտիչելլի «Գարուն» (հատված)

Վերածննդի դարաշրջանի մեծ նկարիչը, ի տարբերություն Շիրազի,  գարունը խորհրդանշող էակին նկարել է կնոջ տեսքով (ձախից առաջինը)։ Ֆլորան հռոմեական դիցաբանության  գարնան ու ծաղիկների աստվածուհին էր։ Նա հայացքը ուղղել է դիտողին և ծաղիկներ  է բաժանում։ Հետաքրքիր է գաղտնիքով լի նրա կիսաժպիտը։ 

1936 թ․ մահանում է Հայաստանի ղեկավարներից մեկը՝ Աղասի Խանջյանը։ Նրա մահից ազդված 22-ամյա Շիրազը գրում է «Մոկաց Միրզա» պոեմը։ Շիրազը դիտավորյալ ամսաթիվը փոխում է, որ չհասկացվի, թե Մոկաց Միրզայի կերպարով Աղասի Խանջյանին նկատի ունի, այլապես եթե հասկացվեր, կյանքով կհատուցեր։

«Մոկաց Միրզայի» հիմքում  ավանդազրույց է ազգանվեր գործչի՝ Միրզայի մասին, որին թունավորում է քուրդ փաշան։  Կոմիտասը «Մոկաց Միրզան» դյուցազներգ էր համարում ու շատ էր սիրում այն։

Մի անգամ նա Ավետիք Իսահակյանին ասել էր․ «Այս երգը շատ հին է,- ասաց նա,- հեթանոսական դարերից, թերևս: Տե՛ս, ի՜նչ հզոր ձայներ կան, ի՜նչ խրոխտ շեշտեր: Մեր բարձր լեռներից, շառաչուն ջրերից, խոժոռ ժայռերից են ծագում առել: Մեր քաջ նահատակների հոգուց է բխել այս առնական երգը: Այնքա՜ն հին է նա, որ անշուշտ Ձենով Օհանը երգել է, Սասունցի Դավիթը լսել…»

Երգը լսիր այստեղ Կոմիտասի կատարմամբ։

***

Շիրազը պոեմը ձեռագիր վիճակում հանձնում է տպագրության, այն ոչ միայն չեն տպում, այլև չեն վերադարձնում։

Պոեմից գտնվել է մեկ գլուխ և մեկ էջ սևագրություն։

Հազար ափսոս Միրզեն

 Հազար ափսոս էլ Աղասին

Էլ ետ չի գա հայոց բազեն

Էլ հույս չկա Մեծ Մասիսին։

1950-ական թթ․ Շիրազը խոսում է Արցախի վերադարձի մասին․ մի թեմա, որի մասին մտածելն էլ էր վտանգավոր։ «Ղարաբաղի ողբը» բանաստեղծությամբ Շիրազը գաղափարապես հասունացնում է Արցախյան շարժումը, որը պիտի սկսվեր մի քանի տասնամյակ հետո։

Դու չես ջոկվել, քեզ խլել են, որ մոռանաս երգերն հայոց,

Ձորերիդ պես խորացել են անդնդախոր երգերն հայոց,

Ախ,  երբ պիտի լեռներիդ պես վեր բռունցքվեն ձեռքերն հայոց․․․

Շիրազը այս տողերը մարգարեաբար գրել է դեռ հեռավոր 1959 թ․։

Մի հետաքրիր պատմություն կա այս բանաստեղծության հետ կապված։

Այն այնքան էր սիրվել ժողովրդի կողմից, որ 1975 թ. խորհրդային ղեկավարները մի հարգարժան գրականագետի ուղարկում են Շիրազի մոտ՝ հայտնելու, որ ուզում են նրան շնորհել Լենինի շքանշան (Խորհրդային ժամանակներում այն բարձրագույն պարգև էր համարվում և շատ մեծ նշանակություն կարող էր ունենալ Շիրազի կյանքում՝ բացելով բազմաթիվ դռներ նրա առաջ)։

Բանաստեղծը կռահում է, որ դա հենց այնպես չի կարող լինել և տեղնուտեղը հարցնում է․

 - Ինձնի՞ց ինչ կուզեն:

Գրականագետը բացատրում է, որ նրա «Ղարաբաղի ողբը» մեծ աղմուկ է հանել, և ադրբեջանցիները բողոքել են։ Շիրազից ակնկալում էին, որ թերթում գրեր, թե չի հիշում, որ ինքը գրած լինի այդ բանաստեղծությունը, ժողովրդական ստեղծագործություն է։

Շիրազը պատասխանում է․

- ժողովուրդն այն՝ որպես շքանշան, ոչ թե կրծքին, այլ իր սրտի մեջ կպահե: Ղրկողներիդ ասա, որ Շիրազն իր բանաստեղծությունն է համարում իր շքանշանը...

Ահա այսպին էր Շիրազը։ Ահա ինչու էր Շիրազին միշտ հայրաբար աջակցած Իսահակյանն ասում․ «Մահից չեմ վախենում, բայց վախենում եմ իմ մահից հետո էդ տղին շատ նեղեն»։

Շիրազի «Սիամանթո և Խջեզարե» պոեմը դժբախտ սիրահարների մասին պատմություն է, որի հիմքում ավանդազրույց է։ Բայց քանի որ գործողությունները տեղի են ունենում Արևմտյան Հայաստանում, այն յուրատեսակ կարոտի ձոն է մեր կորուսյալ հայրենիքին։

Պոեմը մեծ ջերմությամբ ընդունվեց։ Առանձին հատվածներ վերածվեցին երգերի։

-Հիմա ո՞վ է ձեզ համբուրում,

Ծովասարիս ծաղիկներ,

Ի՞նչ որսկան է ձեզ ցած բերում,

Իմ Սիփանի եղնիկներ:

Վանա ծովիս կղզու վրա,

Ինչպես բիբը աչքի մեջ,

Կա մեր տաճարն Ախթամարա,

Ուր կաղոթեր մայրս խեղճ:

Ծանո՞թ է այս բառերով երգը։

Լսիր այստեղ

Ամպեց, կորավ լուսնկան,

Արտեր, մտեք քուն,

Արտով կանցնի իմ ճամփան՝

Կերթամ յարիս տուն։

Սերս գաղտնի թող մնա,

Սերս՝ յարիս պես,

Ճամփեն պիտի չիմանա,

Թե ուր կերթամ ես…

Մենակ յարս կիմանա,

Թե ուր կերթամ ես,

Մեկ էլ ծովակն իմ Վանա՝

Մորս աչքի պես։

Այս հատվածն էլ սիրված երգի վերածվել

Լսիր այստեղ

Վանա լիճն ու Ախթամար կղզին

Բայց միայն հայ ժողովրդին չէ, որ հիացնում է այս անսովոր պատկերներով գեղեցիկ ստեղծագործությունը։ Այն թարգմանվել է տարբեր լեզուներով և կրկին ջերմ արձագանք գտել։ Արաբ գրող, հայագետ Նիզար Խալիլը գրում է. «Սիամանթո և Խջեզարեն» հանճարեղ պատանու անդրանիկ պոեմն է: Ես սպասում եմ այն պահին, երբ այս համաշխարհային բանաստեղծի բոլոր գործերը կթարգմանվեն արաբերեն, ինչպես որ թարգմանվել են աշխարհի կենդանի լեզուներից շատերով»:

Հիշո՞ւմ ես Չարենցի «Պատգամ» բանաստեղծությունը, որի մեջ գաղտնագրված էր Չարենցի պատգամը․ «Ով հայ ժողովուրդ, քո միակ փրկությունը քո հավաքական ուժի մեջ է»։

Հիմա կարդանք այս հատվածը «Սիամանթո և Խջեզարե» պոեմից․

Ով խլել է հայ Սիփանը անխուդա է, անաստված,

 Հայ լեռներից զրկված հայր ձուկ է ծովից դուրս նետված:

Ժողովուրդ իմ, չի կտրվի քո սիրտր քո Սիփանից

Քո հողն ինձմով՝ քեզ կկանչե քո Գողթանից, քո Վանից:

Միակ սուրբը մայրենին է, հայրենին են մասիսված,

Փրկությունը այն կամուրջն է, ուր քո վշտերն են կիտված:

Քո լեռները քեզ են կարոտ քո վանքերով այն վսեմ,

 Հավաքական իմ հուշերով էլ Սիփանի որն ասեմ,

 Ուժի աղբյուր Կաթնաղբյուրդ, թե՞ հրաշք ծովն իմ Վանա,

Մեջ յոթնեղբայր քո լեռների, ուր հովերն են նիրվանա,

է՜, ի՞նչ, երբ որբ են Սիփանդ ու քաջերը Սիփանա...

Ընդգծված բառերով կարդացի՞ր նույն նախադասությունը։ Սա Շիրազի  արձագանքն էր Չարենցին։

Շիրազը գիտեր, թե գեղարվեստական խոսքը որքան շատ է ներգործում մարդկանց վրա և իր առաքելությունն էր համարում իր սերնդակիցների մեջ ազգային ինքնագիտակցությունը արթնացնելը, ինչը ամեն կերպ խլացվում էր։

Միաժամանակ պոեմը բանաստեղծական շքեղ լեզվով գրված հուզիչ սիրավեպ է անբախտ սիրահարների մասին։ Սիամանթոն փախցնում է Խջեզարեին, բայց հաջորդ օրն իսկ ընկնում է վրեժխնդիր նետից։ Խջեզարեն ևս նետվում է անդունդը՝ միանալով իր սիրելիին։

Սակայն ամեն տարի նրանք նորից աշխարհ են գալիս կակաչների տեսքով՝ իրենք կարմիր, սրտները՝ սև․․․

 Բայց այն ձորում, ամեն տարի, ամեն գարնան բացվելուն,
Երկու ծաղիկ են հայտնվում՝ երկու կակաչ տխրանուն։

Ասում են, թե չկար երկրում ոչ մի ծաղիկ՝ սիրտը սև,
Այն օրվանից աշխարհ եկան կակաչները սրտասև,

Երբ որ Խջեն, Սիամանթոն ընկան սիրո կես ճամփին,
Ընկան, հանգան, բայց սուրբ սիրուց աշխարհ եկան վերստին:

Աշխարհ եկան կակաչ դարձած, որ բացվում են դեռ այսպես՝
Իրենք կարմիր, սրտները սև՝ իրենց էն սև բախտի պես։

Ահա ինչու շուտ են թափվում նուրբ թերթերը կակաչի,
Շատ վիշտ տեսած՝ շուտ են թափվում՝ հենց որ մի չար ձեռ դիպչի.

Բայց թեքելով գլուխ գլխի՝ հավերժ իրար են նայում,
Մահվան մեջ էլ հավերժ սիրով, հավերժ իրար փայփայում…

ԹԱԳԱԴՐՈՒՄ

լսիր այստեղ

Շիրազի չքնաղ բանաստեղծություններից է։ Գարնանը, վերածննդին, կյանքի գեղեցկությանը նվիրված ձոն, որից սեր է հորդում։

Այն լի է լավատեսությամբ, հիացմունքով, արարչական սիրով։

Հոգիս արթնացավ հարավի բույրից,
Ինձ է դուրս կանչում զեփյուռը նրա,
Ձյունն էլ արևի ջահել համբյուրից
Ուրախ լալիս է դաշտերի վրա:

Շիրազի պատկերավոր մտածողության թռիչքը տես․ սիրահարների համբույրի տեսարան է, որից զույգերը ջերմանում են, ասես անէանում, ահա այս համեմատությունն է Շիրազը տեսնում «ջահել արևի» համբույրի ու ձյան հալվելու տեսարանում։

Թեև մեր օրերում թագադրումները հաճախադեպ երևույթներ չեն, բայց գրքերից, ֆիլմերից ծանոթ կլինես այդ հանդիսավոր արարողությանը։ «Հոգիս արթնացավ» արտահայտությունը մեզ հուշում է, որ սպասվող իրադարձությունը հոգևոր դաշտում է կատարվելու։

Վելասկեսի «Աստվածամոր թագադրումը» նկարում թեև գործողությունները երկնքում են ծավալվում, բայց թագադրման արարողությունը համապատասխանում է մեր պատկերացումներին։ Իսկ Շիրազի թագադրումն ուրիշ հարթության մեջ է։ Գարնան թագավորի թագն արևն է, արշալույսները՝ ծիրանագույն թիկնոց, լեռները՝ գահ։

Բարձրանամ կապույտ գահը լեռների,
Արևն իբրև թագ իմ գլխին առնեմ,
Հագնեմ ծիրանին արշալույսների,
Գարնան թագավոր ինձ թագադրեմ․․․․

Դիեգո Վելասկես «Աստվածամոր թագադրումը»։

Երկնքում տեղի է ունենում Մարիամ Աստվածածնի հանդիսավոր թագադրումը հայր Աստծո, Քրիստոսի և Սուրբ հոգու կողմից։

Ահա Շիրազի խիստ հրովարտակը․

Որ գարունները գան ու չգնան,
Որ հավերժանան զմրուխտ դրախտով,
Որ բեկվի իմ դեմ խորհուրդը մահվան,
Որ մարդը ցնծա հավերժի բախտով:
Եվ ես երջանիկ կլինեմ այնժամ,
Եվ գուցե այնժամ ես մահը սիրեմ,
Երբ անմահ լինեմ, երբ հավերժանամ,
Երբ գարունները ողջ թագավորեմ…

Ուրեմն, Շիրազը մարդուն տեսնում է իբրև բնության մի մասնիկ, բնության հետ միաձուլման մեջ տեսնում նրա ուժը և  ձգտում է հավերժության, որ մարդը այլևս չտառապի կորուստների ցավից․․․

Սևադա Գրիգորյանի կտավներրից

Բայց մյուս կողմից արի մտածենք, թե ինչ կլիներ, եթե իսկապես մահ չլիներ։  Մտածե՞լ ես այդ մասին։ 

Երբեմն մահվան մասին հիշեցումը մարդուն արթնացնում է ու ստիպում իմաստավորված ապրել։

Եվ ի վերջո, մարդը միայն դրական հետք չէ, որ թողնում է Երկիր մոլորակի վրա։ Վկան՝ աղտոտված, բնությունը, վերացող կենդանատեսակները, անվերջ պատերազմները։

Դու ի՞նչ կարծիքի ես․ մարդն իրեն ինչպե՞ս կդրսևորեր, եթե մահ չլիներ։

Մտածենք նաև  հակասական (պարադոքսալ) այս արտահայտության շուրջ․ «Եվ գուցե այնժամ ես մահը սիրեմ,//  Երբ անմահ լինեմ, երբ հավերժանամ․․․»։

Ի՞նչ նկատի ունի Շիրազը։

Միգուցե այն, որ երբ մարդը կարողանա մեծ գործերով իր հավերժությունն ապահովել, այդժամ մահվան վախ այլևս չի ունենա։ 

Շիրազի «Էքսպրոմտը» (Մենք խաղաղ էինք մեր լեռների պես) ծնունդ է առել հանկարծակի՝ գիշերը (Էքսպրոմտ» հենց նշանակում է հանկածակի գրված ստեղծագործություն)։ Իր մոտ թուղթ չունենալով՝ Շիրազն այն գրել է պատին։

Հայրենական պատերազմի օրերն էին։ Մեր առջև հերթական անգամ լինել-չլինելու խնդիր էր դրված։

Մենք խաղաղ էինք մեր լեռների պես,

Դուք հողմերի պես խուժեցիք վայրագ:

Մենք ձեր դեմ ելանք մեր լեռների պես,

Դուք հողմերի պես ոռնացիք վայրագ:

Բայց մենք հավերժ ենք մեր լեռների պես,

Դուք հողմերի պես կկորչեք վայրագ:

Թեև այս բանաստեղծությունը պոեմի ծավալ չունի՝ 6 տողից է բաղկացած, բայց Շիրազն այն անվանել է պոեմ՝ նկատի ունենալով ասելիքի խտությունը։

Իր հողում արարող ժողովրդին Շիրազը ներկայացնում է լեռների պատկերով, իսկ արյան ծարավ նվաճողներին՝ հողմերի։

«Հայ ժողովրդի երգը» Շիրազի ընտիր բանաստեղծություններից է, որը կարելի է վերլուծել Հովհ․  Թումանյանի «Հայոց լեռներում», «Հայրենիքիս հետ» բանաստեղծությունների հետ զուգահեռներ տանելով։ Այն լի է լավատեսությամբ, կամքով, հավատով։ Բանաստեղծության հերոսը հայ ժողովուրդն է։

Աչքերիս մեջ գարնան օրեր,

         Ճամփես դեպի աստղերն անմեռ,

           Ինձ ելնելու քարեր կան դեռ,

          Ինձ ելնելու սարեր կան դեռ,

          Քարե՜ր, սարե՜ր, դարե՜ր կան դեռ:

 Քարեր, սարեր, դարեր բառ-խորհրդանիշները կրկնվում են։ Քարերը՝ որպես խոչընդոտներ, փորձություններ, սարերը՝ իբրև վերելքի, մշակութային խիզախումների խորհրդանիշ և դարերը՝ իբրև հավերժություն։ Շիրազը հավատում է հայ ժողովրդի հավերժությանը, նրա անընդմեջ վերելքին։

(Շիրազի հայրենասիրական ստեղծագործություններին անդրադարձել ենք նաև «Շիրազի ձեռագիրը» բաժնում, կարդա՝ ավելի ամբողջական պատկերացում կազմելու համար)։

«Կտակ»

Շիրազի ստեղծագործության մեջ Մասիս սարը հայ ժողովրդին միավորող կորստի ու երազանքի սրբազան բարձունք է։ Այն խորհրդանշում է մեր կորուսված պատմական հայրենիքը։ Եվ քանի ապրում ենք, չենք կարող մոռանալ մեր թողած սրբազան հայրենիքի մասին, որից ուժ են առել, որտեղ հազարամյակներ շարունակ ապրել են մեր նախնիները։

Ցավոք, մեր օրերում, մենք դեռ գնում ենք կորուստների ճանապարհով։ Եվ երբ մի սերունդը ուժ և իմաստնություն չի ունենում արդարություն հաստատելու, այդ բեռը թողնում է սերունդներին։

Քեզ մեր սարն եմ կտակում, որ դուրս բերես սև ամպից,

Որ տուն բերես շալակած արդարությամբ մեր անբիծ,

Ու կբերես, իմ բալիկ, թեկուզ քո խեղճ թաթիկով

Մեր սարն այս կողմ շուռ կտաս արդարությանդ ուժն է ծով,

Ու երբ բերես, իմ բալիկ, սիրտս էլ շիրմից կհանես,

Կբարձրանաս ու սիրտս ազատն ի վեր կտանես

Ու կթաղես իմ սիրտը ձյուների տակ Մասիսի,

Որ շիրմում էլ դարավոր հուր կարոտից չմրսի:

Շիրազի կտակը կատարվեց բառացիորեն։ Շիրազի սիրտը երկար ժամանակ թաղված չէր։ 2006 թ․ մի խումբ երիտասարդներ բարձրացան մեր սրբազան լեռն ու Շիրազի սիրտը ամփոփեցին նրա ձյուների մեջ։

Շիրազը «Հուշարձան մայրիկիս» բանաստեղծությունների գրքով իր և բոլոր մայրիկներին նվիրված անձեռակերտ հուշարձան կանգնեցրեց։

Նա «Հուշարձան հայրիկիս» շարք էլ ունի։ Երկուսն էլ Շիրազն անվանել է «պոեմ՝ հյուսված բանաստեղծություններով»։

Շիրազի գիրքը փոխեց շատերի գիտակցությունը։ Բնորոշ օրինակ է այս պատմությունը։ Գրքի տպագրվելուց երկու ամիս անց մի ծեր կին մոտենում է Շիրազին ու համբուրում նրա ձեռքը. «Դու իմ աստվածն ես, որովհետև իմ տղեն ինձ ծերանոց էր տարել, քո «Հուշարձան մայրիկիս»-ը կարդացել է, եկել, ինձ տուն է բերել»։

Շիրազը հիշում է․ «Աստղիկ մերս որ կար դեռ, կնստեինք գիշերները, լույս չէինք վառե ու մինչև լույս իրար կխղճայինք։ Կըսեր՝ հո չես նեղանա, որ քեզ դաժան աշխարհ եմ բերել։ Չէ, մեր ջան,- կըսեի,- որ չբերեիր, դու խելառ տղա չէիր ունենա, ես՝ քեզի պես սուրբ զգացում»:

Հետաքրքիր է այն փաստը, որ Շիրազը, լսելով Իսահակյանի «Աբու- Լալա Մահարի» հանճարեղ պոեմը, մի դիտարկում է անում, որ ամեն ինչից հիասթափված հերոսը մոր համար բացառություն պիտի անի։ Նա նույնիսկ մի պահ առանձնանում ու գրում է այդ հատվածը։

Բայց Իսահակյանը պոեմը փոփոխության չի ենթարկում, որովհետև արևի կերպարի մեջ է արտացոլում մոր կերպարը։ Հիշենք արևին ուղղված տողերը․ 

«Դու միակ իմ մայր, մայրական դու գիրկ, դու միայն բարի,

 Դու միայն սուրբ, սուրբ, դու գերահրաշ, միակ գեղեցիկ…»։

Շիրազն ու իր մայրը

Մեր բանաստեղծները մինչ Շիրազն էլ անդրադարձել են մոր կերպարին։

 Հիշենք Չարենցի «Մորս համար գազելը», Տերյանի «Կարծես թե դարձել եմ ես տուն»-ը, Իսահակյանի «Մայրիկիս»-ը և այլն։

Շիրազի համար մայրությունը աստվածային վեհություն է, կյանքի արարման, նվիրումի, անանձնականության խորհրդանիշ։ Մոր հետ կարող է համեմատվել մեկ էլ հայրենիքը ․․

Մայր իմ, երկինք լինեի՝
Աստղիկ անունդ աստղահեզ
Իմ գլխից վեր պահեի՝
Վար նայեիր Աստծո պես։

Եղիշե Թադևոսյան «Մայրություն»

Մայրության թեման նաև արվեստագետների ուշադրության կենտրոնում է։ Մայրության վեհությունն ու գեղեցկությունը ավելի հաճախ ներկայացվել է Մարիամ Աստվածածնի կերպարով։

Շիրազը երբեմն հակադրում է  կնոջն ու մորը, կնոջ մեջ տեսնելով նաև արատներ, որոնցից զերծ է մայրը։

Հիմա դու արդարացի հարց կտաս՝ բայց չէ՞ որ կինը նաև մայր կարող է լինել։

Այո։

Երբ կնոջ մեջ գերիշխում է մայրական էությունը, նա դառնում է գրեթե երկնային էակ, որը խղճի ու ջերմության աղբյուր է, սիրում ու նվիրվում է առանց շահի։ Նա կարող է միաժամանակ  արքա ու ծառա լինել՝ զուգակցելով անսահման փխրուն էությունն  ու ոգու ուժը։

Արշակ Ֆեթվաճյան «Սասունցի կինը»

Ամեն մի մոր երազանքն է որդուն մեծացնել անվտանգ, խաղաղ պայմաններում։ Մեր ժողովրդի բախտը այդ հարցում չի բերել։ Նկարում սասունցի կինը կերակրում է իր զավակին, բայց այդ բերկրանքը վայելելու փոխարեն նա, ձեռքը հրացանին պատրաստ պահած, աչալուրջ հսկում է, որ թշնամին իրենց չնկատի։

(ՄՈՐՍ ԳԵՐԵԶՄԱՆԸ)

Ձյուն է իջնում կուտակվում

Մորս վրա վերևից

Ասես փետուր է թափվում

Հրեշտակի թևերից․․․

Այս նրբին բանաստեղծության մեջ Շիրազը չի պատմում, թե որքան ծանր է մորը կորցնելը, թե որքան է զգում նրա կարիքը․․. Պարզապես նկարագրում է ձյան խաղաղ իջնելն ու կուտակվելը մոր գերեզմանին։ Բայց այնպես է նկարագրում, որ ընթերցողը լսում ու զգում է չասվածը։

 Հրեշտակի փետուրների նմանվող ձյան փաթիլները մաքրության, վեհության խորհրդանիշներն են, որոնցով պատվում է մայր-սրբության գերեզմանը․․․