Վարդավառը մեր ամենասիրելի տոներից է։  Հիմքում այն հեթանոսական  է։ Տոնը նվիրված էր Աստղիկ դիցուհուն, կապված էր  պտղաբերության, բերք ու բարիքի, ջրի պաշտամունքի հետ, նշվում էր Նավասարդ ամսին։ Հնում հայերը այդ օրը Աստղիկին վարդեր էին նվիրում, ջուր ցողում իրար վրա։

Ավելի ուշ հայ եկեղեցին Վարդավառը մեկնաբանեց իբրև Քրիստոսի Պայծառակերպության տոն։ Բայց Նարեկացու տաղում տոնի նկարագիրը չկա։ 

Նարեկացին հիացմունքով նկարագրում է բնության գեղեցկությունը: Պայծառ կեսօր է, արևի շողերն ու ծաղիկների ծովը խայտում են, շուշանը ցողվում է «շող շաղով» ու մարգարտով, ծառերը արձակում են վարդագույն ոստեր, դաշտը ալիքվում է հովից...

Ծառերի ու ծաղիկների սոսափը նման է Դավթի տավիղի գեղեցիկ մեղեդուն։ 

Այս տեսարանում ընդգծվում է գոհար վարդը, որ արեգակի վարսերից՝ շողերից, ջերմությունն է ստանում։ Իսկ հետո գալիս է գիշերը, հայտնվում են առկայծող աստղերն ու բոլորվում լուսնի շուրջը։

Նարեկացին այլաբանորեն ներկայացնում է Քրիստոսի պայծառակերպության աստվածաշնչյան դրվագը։ Վարդը խորհրդանշում է Հիսուսին, որը պայծառություն է ստանում հայր Աստծուց և տարածում այդ լույսը։ Բայց եթե այլաբանական իմաստն անտեսենք, կունենանք բնությանը նվիրված գեղեցիկ երգ։ Ահա ինչու այս ստեղծագործությամբ Նարեկացին համարվում է բնության երգերի սկզբնավորողը հայ պոեզիայում։

Տաղում Նարեկացին կիրառում է բաղաձայնույթ՝ (նույն բաղաձայն հնչյունների կուտակումը) «Շ»  և  «Վ» հնչյունների կուտակումով ստեղծվում է որոշակի տրամադրություն։

Շուշանն էր շաղով լցված

Շող-շաղով ու շար մարգարտով․․․

Միջնադարյան  արվեստի նմուշներից

Այս տաղում Նարեկացին ներկայացնում է Մարիամ Աստվածածնին և փառաբանում Քրիստոսի ծնունդը։

Ծավալվել են աչքերը ծով
Առավոտվա ծովի վրա ծիծաղախիտ,
Ինչպես երկու փայլակնաձև արեգակներ.
Շողն է նման լուսացնցուղ այգաբացի․․․

Աստվածամոր ծով աչքերը արևների պես  ծավալվել են ծիծաղախիտ ծովի վրա այնպես, ինչպես այգաբացի շողն է իջնում։

Ակնհայտ է, չէ՞, որ այս զգայական,  չքնաղ նկարագրությունը բացարձակ նման չէ վերևի սառը, անկյանք նկարին։

Բայց մենք դեռ նոր ենք սկսել այս շլացնող կնոջ նկարագիրը։ Նրա այտերը նռնենու ծաղկաթերթերի  են նման, ողորկ թևերը  ախորժալուր երգեր են, որոնք իրար հյուսվելով ելևէջներ են հյուսում։

Շուրթերից վարդ է կաթում, խոսքը քաղցրանվագ տավիղի է նման։ Շողում են գինեգույն մազերը  և եռահյուս բոլորվում այտերի շուրջ․․․

Գեղեցկուհու հմայքը էլ ավելի է մեծանում, երբ շորորալով (թիկնեթեկին) քայլում է։ Շող է կաթում նրա ոտքերից և անուշահոտ խեժի՝ կնդրուկի բույր է տարածվում։ Նարեկացին չի մոռանում նաև լուսափայլ, ասես վարդով լցված ծոցի մասին։

Երբ շարժվում էր մարգարտափայլ գեղեցկությամբ,
Քայլերի հետ շողն էր կաթում իր ոտերից:

Մտովի տեսա՞ր գեղեցկուհուն, զգացի՞ր այն հիացմունքը, որը Նարեկավանքի հանճարեղ վանականն էր զգացել․․․

Ռաֆայել Սանտի «Տեմպիի տիրամայրը» 

 Կարծես թե դիմանկարն ամբողջացավ, բայց ո՛չ, հագուստը դեռ նկարագրված չէ։

Այ այստեղ արդեն կարծես հալալ-զուլալ հայուհու տեսնենք ու ոչ թե աստծվածաշնչյան հերոսուհուն։

Կապույտ, որդան կարմիր ու ծիրանի գույներով է փայլում զգեստը (պատմուճանը), արծաթափայլ գոտին զարդարված է թանկարժեք քարերով։ 

Հնարավո՞ր  էր, որ աստվածամայրը նման գոտի կրեր, չէ՞ որ Հայաստանում էին պատրաստում այդպիսի գոտիներ, իսկ հագուստի գույները․․․

Վերջում բանաստեղծը հիշեցնում է, որ խոսքը Մարիամ Աստվածածնի մասին է ու նրա ամենամեծ զարդը նորածին Փրկիչն է։

Տաղի շատ բառեր Նարեկացին է ստեղծել՝ ծիծաղախիտ, թիկնեթեկին, գեղաշիտակ, երկթերթի, փայլակնաձև․․․․

Վերածննդի հանճար Ռաֆայելը դարեր հետո զարմանալի զուգադիպությամբ Աստվածամորը նկարում է նույն  գույներով, ինչ Նարեկացին․․․․

․

Մասիսի լանջով իջնում է սայլը, որի վրա բազմել է արքայորդին՝ Քրիստոսը։ Սայլի վրա հայկական բնաշխարհին հատուկ բույսեր են՝ կորնկան ու խոլրձան, փունջ մանուշակ։ Գեղեցիկ ու ուժեղ եզները չեն կարողանում սայլը քաշել, մինչև գործի է անցնում ճորտ սայլապանը (ճորտ-ը այստեղ «սպասավոր», «ծառա» իմաստն ունի)։ 

Սայլապանի արտաքին գեղեցկության նկարագիրը Նարեկացին իրեն բնորոշ շքեղությամբ է տալիս։ Նա ճկուն է,  հաստաբազուկ, միջահասակ*, լայնաթիկունք, խարտիշագեղ։ 

Նարեկացու սայլապանը  այլաբանորեն խորհրդանշում է Հովհաննես Մկրտչին, որը շարժում է  հավատի սայլը՝ իբրև քրիստոնեության հավատի առաջին տարածող։ Բայց Նարեկացին նրան այնքան հարազատորեն է պատկերել, որ թվում է՝ մեր առասպելների հզոր հերոսներից է․ կարծես Խորենացու նկարագրած Հայկ Նահապետը լինի։

*Նարեկացու հորինած «ուռամիջակ» բառը թարգմանվում է դալարամեջք, բայց Նարեկացին դժվար թե տղամարդուն բնորոշելու համար այդ մակդիրն օգտագործեր, որոշ լեզվաբանների տվյալներով՝ դա «միջահասակ» նշանակությունն ունի։

Սայլի՝ Մասիսի լանջին լինելը, հայոց դաշտերում աճող բույսերը և գեղեցիկ սայլապանի հարազատ նկարագիրը մեզ տրամադրում են մի պահ մոռանալու այլաբանության մասին։ Եվ այդ դեպքում կարդում ենք հայրենի բնության մեջ մարդու աշխատանքի մի ջերմ նկարագիր։

 Այս տաղում էլ Նարեկացին «գ» հնչյունի բաղաձայնույթ է կիրառել՝ լեռան  լանջից սայլի  գլոր-գլոր իջնելը ավելի պատկերավոր դարձնելու համար։

Ի գիլ գայր սայլիկն ի գիլ․․․

«Հայկ  և Բել» պատկերապատման նկարազարդումներից

․

Միսաք Մեծարենցը Նարեկացու մասին գրել է․ «Նա գիտեր ծովաձայն հնչեցնել բառերը, նա գիտեր ծիծաղաձայն ժպտեցնել բառերը»։ 

Եթե «Մատյան»-ում լսում ենք ծովի ձայնն ու ալեկոծությունը, ապա տաղերում Նարեկացու բառերը «ծիծաղաձայն ժպտում են», որովհետև դրանք տոնական տրամադրություն փոխանցող ցնծության երգեր են։

Տաղը  որոշակի ռիթմ ունեցող բանաստեղծության տեսակ է, որը նաև երգվել է։

Նարեկացին 41 տաղ ունի։ Դրանք ստեղծվել են եկեղեցական տոների ժամանակ երգելու համար, նվիրված են 18 տոների՝ Ծննդյան, Աստվածածնի, Հարության, Համբարձման և այլն։

Մասնագետները մինչև հիմա էլ շարունակում են բանավիճել Նարեկացու տաղերի առեղծվածի շուրջ։ Ոմանք կարծում են, թե Նարեկացին դրանցում ներկայացնում է կյանքն իր ողջ գունագեղությամբ ու վերջում քողարկում է իր ազատախոհ լինելը այլաբանությամբ*, որպեսզի եկեղեցու կողմից չմեղադրվի։

Ոմանք էլ համոզված են, որ Նարեկացու նման սրբակենցաղ վանականը չէր կարող նման կերպ վարվել, որ նրա ստեղծագործությունները ի սկզբանե այլաբանություններ են։ Պարզապես նրա ստեղծագործություններում բնությունը կենդանի ու գերող է, որովհետև Նարեկացին միստիկ բանաստեղծ էր և  բնության ամեն մի մասնիկի մեջ աստվածայինն էր տեսնում։ 

*այլաբանությունը խոսք կամ պատկեր է, որի տակ թաքնված է այլ իմաստ։ Օրինակ՝ հայ մանրանկարչության մեջ խաղողը ստեղծագործ աշխատանքի այլաբանությունն է, գրականության մեջ վարդի ու սոխակի պատկերով ներկայացվել է սիրո այլաբանությունը։ 

Մանրանկարում Գրիգոր Նարեկացին և պատվիրատու Սիմեոնն են:
Մանրանկարի հեղ․՝ վարպետ Ծերուն (Վասպուրական, 1391 թ․)

,

                     Ներկայացնենք մի քանի փաստ, հետո սկսենք զրույցը այս զարմանալի պոեմի մասին։

• Պոեմը բաղկացած է 95 գլխից, որոնք վերնագրված են Ի ԽՈՐՈՑ ՍՐՏԻ ԽՈՍՔ ԸՆԴ ԱՍՏԾՈ (Սրտի խորքերից խոսք Աստծո հետ)։

• Ժանրային առումով այն քնարական–հոգևոր է։ 

• Հայտնի չէ, թե քանի տարի է գրվել պոեմը, սակայն ավարտվել է  Նարեկացու մահվանից մեկ տարի առաջ՝ 1002 թվականին։

• Համարվել է աղոթագիրք։ Ժողովրդի կողմից անվանվել է «Նարեկ» և պաշտվել Աստվածաշնչին հավասար։

• Նարեկի որոշ հատվածներ երգվել են և խազերով գրի են առնվել։ Ցավոք, դրանք ընթերցելու գաղտնիքը մենք չգիտենք։ Որոշ փրկված պատառիկներ կան, որոնք բանավոր հասել են մինչև 19-րդ դար և գրի են առնվել։

• Նարեկացու «Մատյանը» պատկերավոր խոսքի հանրագիտարան է ՝ հակադրություն, չափազանցություն, անսովոր մակդիրներ, նորաստեղծ բառեր և այլն։

Նարեկացուն հասկանալը հեշտ չէ։ Միջին հայերեն, հետո աշխարհաբար խոսող ժողովուրդը շատ քիչ բան էր հասկանում գրաբար գրված «Նարեկից»։

Այդ դեպքում ժողովուրդն ինչպե՞ս է սրբացրել նրա ստեղծագործությունը, ինչո՞ւ են հիվանդներն իրենց բարձի տակ պահել, ինչպե՞ս  են «Մատյանի» միջոցով բուժել իրենց մարմնի ու հոգու ցավերը։  

Գուցե դու ասես՝  հավատի ու ներշնչանքի շնորհիվ։

Դա էլ է նպաստում։ Բայց այս ստեղծագործությունը միայն հավատացողներին չէ, որ օգնում է։

Նարեկացու «Մատյան ողբերգության» պոեմի գրաբար տարբերակը զարմանալի էներգետիկա, ձայնային տատանումներ՝  վիբրացիաներ ունի, որոնք դրական են ազդում  մարդու վրա, անգամ երբ նա չի հասկանում բառերի իմաստը։ Չի հասկանում, բայց ԶԳՈՒՄ է։

Այդպիսի ազդեցություն կարող է ունենալ միայն տիեզերական ներշնչանքից ծնված կատարյալ ստեղծագործությունը։ 

Այդպիսի ազդեցություն կարող է թողնել նաև բարձրարվեստ երաժշտությունը, հավանաբար դա զգացել ես։ 

Մանուկ Աբեղյանը «Նարեկն» անվանել է աշխարհի ամենահին հոգեբուժության գիրքը, իսկ Նարեկացուն` ամենահին հոգեբույժը:

Նարեկավանքը

Փորձենք փոքր-ինչ հասկանալ «Նարեկի» առեղծվածը՝ դիտարկելով այն որպես զուտ գրական ստեղծագործություն։

Ո՞րն է այնպիսի հանճարի հայտնության առեղծվածը։ Ինչպե՞ս եղավ, որ եվրոպական վերածնության տիտաններից դարեր առաջ Հայաստանում այդպիսի մեծություն ծնվեց։

Դա պայմանավորված էր Նարեկացու հանճարով (առաջին հերթին), նրա հոր և ուսուցչի տված հրաշալի կրթությամբ, նաև ազգային-մշակութային կյանքի զարգացումներով՝ Բագրատունյաց թագավորության վերելքով, ճարտարապետության և արվեստի մյուս ճյուղերի ծաղկումով։ Թոնդրակյան շարժումը ևս նպաստող հանգամանք էր՝ ազատ, կաղապարներից դուրս մտքի ձևավորման իմաստով։

Եվ արի նայենք մեր պատմությանը։ Մի՞թե մեր պատմության մեջ պատահականություն են անսպասելի հայտնությունները։ Մի՞թե այդպիսի հայտնություններ անհրաժեշտ պահին չեն եղել տարբեր ասպարեզներում։ Մենք այսպիսի «պայթյունային» ժողովուրդ ենք, ու մեր պատմության շիկացած պահերին ծնվում են մեր հանճարեղ զավակները։  Ծնվում են անհրաժեշտությունից, ինչպես կասեր  Պ․ Սևակը («Վարք մեծաց»)։

Պոեմը մենախոսություն է՝ ուղղված Աստծուն։ Բանաստեղծը հանդես է  գալիս ողջ մարդկության անունից, տառապում,  ողբերգություն ապրում մարդկանց աղավաղված կյանքի, մեղքերի, սխալների պատճառով ու փորձում քավություն ստանալ ողջ մարդկության համար։ 

Դու լույս ես ու հույս,

Իսկ ես՝ խավար ու խենթ.

Դու ի բնե բարի ու գովելի,

Իսկ ես՝ չար համակ ու ապիկար.

Դու տեր համորեն երկնի և երկրի,

Իսկ ես չեմ իշխում շնչիս ու հոգուս․․․

Ասացինք ողբ, ողբերգություն, դու հասկացիր ՍԵՐ․․․  Ինչպիսի սեր պիտի զգաս համայն մարդկության հանդեպ այսպիսի բան նախաձեռնելու համար։  Քո սրբակենցաղ ԵՍ-ը միավորես բոլոր մարդկանց,  նրանց մեղքերն ու սխալները քոնը համարես․․․ 

Ո՞վ էր մեկ էլ այդպես վարվել։ Այո, ճիշտ ես, Աստծո որդին․․․ 

Սեր մարդու հանդեպ, սեր Աստծու, աստվածայինի, բարու ու գեղեցիկի հանդեպ, ձգտում մարդուն մեղքերից ազատված, բարի գործերի արարիչ տեսնելու, չէ՞ որ Աստված իր պատկերի նմանությամբ ստեղծեց մարդուն։ 

Եվ այն, ինչ ասելն իսկ ահավոր է,

Գրում եմ այստեղ որպես հիշատակ մեծ երախտիքիդ․

Կարող ենք լինել մենք աստված նույնիսկ՝

Շնորհներով ընտիր․․․

Մարդասիրություն, մարդաճանաչություն ․  ահա այս արժեքներով Նարեկացու «Մատյանը» Վերածնունդ է հիշեցնում։

Եվ այս ամենը ինչպիսի հարուստ լեզվով։ Սա խոսք չէ, այլ ալեկոծություն, փոթորիկ։ Պատահական չէ, որ Նարեկացին ողջ կյանքը Վանա լճի ափին է անցկացրել․ ջուրն իր հատկություններն է փոխանցել նրա հանճարին։  Նարեկացուն արդեն առկա բառերը չեն բավարարում (առանց այն էլ բանաստեղծական խոսքը միջնադարում մտել էր սահմանված կաղապարների մեջ ու դուրս գալու հույս էլ չկար), նա գալիս է՝ բառերը ազատագրելու, ծովաձայն հնչեցնելու (Միսաք Մեծարենցի բնորոշումն է), 100-ավոր նոր բառեր ստեղծելու ․․․

Նարեկացին գիտեր, որ «Մատյանը» իր անմահության երաշխիքն է․

Ու թեև որպես մի մահկանացու պիտի վախճանվեմ, 

Բայց այս մատյանի հարակայությամբ կմնամ անմահ․․․

Վանա լիճը

Հայ մեծ աստղաֆիզիկոս Գրիգոր Գուրզադյանը մի զարմանալի բան է գրել․ «Այլ պայմաններում Նարեկացին կարող էր լինել ստեղծողը  հարաբերականության տեսության (Էնշտեյնի հեղինակած տեսության մասին է խոսքը)։ 

Բայց ինչպե՞ս, ի՞նչ կապ ունեն գրականությունը,  ֆիզիկան ու աստղագիտությունը։

Փաստորեն ունեն։

Գուրզադյանի բնորոշմամբ «Մատյանը» «Վիթխարի հիմն է՝ նվիրված մարդու և տիեզերքի միասնականությանը»։

Իսկ տիեզերական ընդգրկման մտածողությունը կարող է տարբեր ձևերով բացատրել անբացատրելին։ Մի դեպքում դա գիտության լեզվով է, մյուս դեպքում՝ արվեստի ու գրականության։

Արդարացի լինելու համար նշենք, որ Նարեկացուն նաև քննադատել են։ Դա արել է սփյուռքահայ գրող Շահան Շահնուրը՝  «Մատյանի» և ընդհանրապես կրոնի մեջ տեսնելով մեր խեղճության ակունքները։ Նման երանգներ կան նաև Չարենցի մոտ։

Դո,ւ Շնորհալի,  և դու, Նարե՛կ,

Դուք՝ մագաղաթյա և հանճարեղ,

Դուք՝ զարհուրելի որպես Դարեհ․․․․

Թեև բոլորս ենք հիշում Չարենցի «Նարեկացու, Քուչակի պես լուսապսակ ճակատ չկա» արտահայտությունը։

Նարեկացու այս անմահ ստեղծագործությունը գուցե հիմա քեզ չգրավի, բայց իմացիր նրա մասին ու գուցե կյանքի ինչ-որ շրջանում, երբ պատրաստ լինես, դու և «Մատյանը» կրկին կհանդիպեք։

Նարեկացու պատկերը Մոսկվայի Սուրբ Խաչ մայր տաճարի պատին