Ես գիտեմ՝ վերջին զոհն եմ ես երկրիս, 

Նաիրյան վերջին փարավոնը․․․

                   Մահարի «Ի խորոց սրտի»

 Երբևէ մտածե՞լ ես` ինչու Մահարի: Պատանի հեղինակը սկզբում ստորագրել է Գ. Արփունի, հետո Գ. Միհրունի, իսկ վերջում, ինչպես ինքն է փաստում իր «Լքում» բանաստեղծությունը շարվածքի հանձնելիս. «Ձանձրացա «ունի»-ներից այս բանաստեղծության տակ ես ստորագրեցի Գ. Մահարի՝ ելնելով բանաստեղծության մռայլ ոգուց: Իսկ հետո, երբ նույն «Վան-Տոսպում» տպվեց Լ. Եվանգուլյանի հոդվածն իմ մասին` Դիտող ստորագրությամբ, որում նա պնդում էր, որ «թուրքահայ որբ գրականությունը որբ մահարիներով պիտի ծաղկի», ես հաշվեցի, որ հնչեց իմ անմահության զանգը և պահեցի այդ կեղծանունը…»: 

Հետաքրքիր է առաջին բանաստեղծության ծնունդը: Այն գրել է Րաֆֆու «Խենթը» վեպը կարդալուց հետո գիշերը, երբ բոլորը քնած էին. «Սերտարանի լռության մեջ ճռճռում է գրիչը և թղթի վրա դուրս է գալիս մի բուռ «Հայրենիք»: Հետո գրում եմ հինգ տուն բանաստեղծություն, որի վերջին տողն է՝ «Գրկիդ մեջ պառկեմ ու մեռնեմ…»: Երբ վերջացրի բանաստեղծությունը, մեծ, շատ մեծ մարդ թվացի իմ աչքին, այնքան մեծ, որ եթե հնար լիներ ծունկ կդնեի իմ առջև և աղոթքի ու փառաբանության խոսքեր կասեի»։ Հետագայում քմծիծաղով է հիշում իր պատանեկան ապրումները բանաստեղծը:

Մահարու բանաստեղծությունների «Մրգահաս» ժողովածուն 1933 թ․ խմբագրել է Չարենցը հետևող գրությամբ.

Երգերդ աղբյուր են զուլալ՝

Մեր երկրի արևից բխած,

Դու մեր երկրի պես շռայլ,

Մեր երկրի պես հուզառատ ու բաց:

Կարդալով քո գիրքը քո անհուն՝

Հավատում եմ գալիքին մեր․․․․

Իր բանաստեղծություններում Մահարին շարունակում է մանկության պատմությունը, ստեղծում գերող բանաստեղծութուններ հայ մանկան վիրավոր երազների անցած ճանապարհների, ցավագին տեսիլների մասին:

   «Երեք բարդի»  -  Մարդկային տարիքի երեք շրջանը Մահարու ստեղծագործության մեջ ներկայանում են երեք բարդու պատկերով: Հույզն ու կարոտը ողողում են տողերը. արթնանում են մանկության պատկերները, սրբազան եզերքը, ծննդավայրը․

Երեք բարդի ես գիտեմ,
Նրանք նազում են իմ դեմ,
Օ՜, երեք բարդի.
– Մանկությո՛ւն իմ դեղնածամ,
Մանկությո՛ւն իմ, որ անցար
Նոր ցանած արտից…

Զանգի ղողանջ եմ հիշում,
Նեղ արահետ, անտառ, շուն
Ու գառներ ճերմակ.
Անհուշ լեռան մի ուսից
Բարձրացող վանք ու լուսին
Եվ ինչ-որ վրան:

Գեղեցիկ պատկեր է, այնպես չէ՞. երբ այցելես այն վայրը, որտեղ անցկացրել ես մանկությունդ, արդյոք նման կլինե՞ն ձեր նկարագրությունները:

Հարց չառաջացա՞վ, թե ինչու է ընդգծված «շուն» բառը: Չհիշեցի՞ր, ախր դա քեզ համար այդպես էլ անհասկանալի մնացած  բանաստեղծությունն է 7-րդ դասարանի գրականության դասագրքից. 

    «Բալլադ Չալոյի և առաջին սիրո մասին» - 

Գ. Մահարին գաղթի ճանապարհին կորցրել էր իր սիրելի շանը՝ Չալոյին և տարիներ հետո իր առաջին սիրո աչքերը նմանեցնում է Չալոյի աչքերին: 

Մանկան զգայուն ներաշխարհում իր թանձր հետքն էր թողել առաջին վիշտը, և գաղթի ճամփին կորած ընկերոջ՝ Չալոյի մասին հուշը դարձել էր չսպիացող վերք։ 

Չալոն իմ շո՛ւնն էր, չալ-չալ աչքո՛ւն էր,
Չալոն չքնաղ էր, պայծա՛ռ Չալո.
Ընկնում էր ոտիս, աչքը փակում էր-

…Գաղթի մութ ճամփին կորավ իմ շունը,
Ո՞վ գիտե՝ ո՞ր ձին կոխոտեց…

…Օրերի հեռվում նրա հաչոցը

Հնչում է կարծես լալով…

Ամերիկացի նկարիչ Դոնալդ Զոլանի կտավներից։ Զոլանն իր գործերում վերակերտում է մանկության հեքիաթը։

«Լա՛վ, հետաքրքիր է. գոնե մի քիչ, իսկ ի՞նչ կապ ունի այստեղ առաջին սերը, չէ՞ որ դրանք տարբեր են»,- երևի մտածում ես դու:

Մանկական սերը առաջին հերթին ինչ-որ բանի, ինչ-որ մեկի նկատմամբ հոգատարության, կապվածության զգացում է։ Կրկին ունենալով նման  կապվածության զգացում՝ պատանին հիշում է իր կորցրած ընկերոջը՝ Չալոյին, ցավոտ բաժանումը, կորցրած հայրենի եզերքը․․․

Մահարու ստեղծագործությունը  նման  է հզոր մանրադիտակի, որը նայում է մարդու աչքերի մեջ՝ տեսնելու հոգու խորքը, իսկ դա դժվար է. չէ՞ որ պետք է տեսնել հույզը, իսկ դու հայոց լեզվի դասին սովորել ես, որ այն  վերացական գոյական է, հետևաբար չի երևում.

Դոնալդ Զոլանի նկարներից

Մահարին անցավ շատ դժվար ճանապարհով. գաղթ, հետո որբանոց․ ցուրտ երիտասարդության միակ ջերմ հիշողությունը շփումն էր Չարենցի հետ.

․․․Բարեկա՛մ, մարտի՛կ, ընկե՛ր, ինչ լավ է, որ մենք կանք դեռ, 

Կարող ենք ուղինե՜ր հարթել,

Երգերի վեհ շառաչով ծառանալ հի՛ն ծառի դեմ,

Հասցնել նոր կյանքի վարդեր...

(«Չարենցի հետ»)

Աքսորների, հալածանքների ցավը Մահարին արտահայտել  է նաև բանաստեղծություններում։ Առաջին աքսորից հետո՝ 1947 թվականին գրված «Թե ունեի ես մեղքեր» բանաստեղծությունը շատ լավ է նկարագրում Մահարու հոգեվիճակը։ Աքսորից վերադարձած, մի կերպ վերապրած բանաստեղծին շարունակում են  կասկածանքով նայել․

Թե ունեի ես մեղքեր քավել եմ վաղուց

Թե անմեղ եմ հալածվել, մի նայիր խոժոռ․

Չէի վերջին երգիչը պառնասյան թաղում*

Բայց անունս աղոտվեց օրերի փոշում․․․․

                                            («Թե ունեի ես մեղքեր») 

*Պառնաս – լեռ Հունաստանում, որը հունական դիցաբանությունից հայտնի է որպես Ապոլոնի և 9 մուսաների բնակավայրը։ Փոխաբերական իմաստով՝ բանաստեղծական բարձունք։ 

Իսկ առջևում երկրորդ աքսորն էր՝ նոր նվաստացումներով, ցավով և այդ ամենի բանաստեղծական արձագանքներով․

Իսկ ես․․․ Ի՞նչ եմ ես այս ցուրտ հողում, 

Թյուրիմացություն մի անհեթեթ․

Վախում եմ ձիուց, կացնից դողում

Դուք-ով եմ խոսում սագերի հետ․․․

                                         («Ես գիտեմ ինչու»)

Մահարու պոեզիան ամենից առաջ բնութագրվում է վառ ու ամառային գույներով՝ ոսկե հասկեր, գունագեղ մրգեր, եռացող գինի, շատախոս ծղրիդներ․ 

 Ճռնչում են ծառերը

Ու հողը վարարել է․

Արևը, որ վառվել է՝

Ասես միրգ է արևն էլ․․․

                           («Մրգահաս»)

 Այգեստաննե՜ր, հուռթի ու կատաղի, հզոր,

Բազուկներով կանաչ ու մրգերով դեղին,

Այգեստաննե՜ր, որոնք վարարել են այսօր, 

Սպասում են սիրով իրենց հավաքողին․․․

                                                     («Այգեստաններ»)

* հուռթի  - բերրի, բերքառատ

Մարտիրոս Սարյան «Հոկտեմբերը Երևանում»

Զգացի՞ր Մահարու պատկերների հյութեղությունը, մտքովդ անցե՞լ էր, որ այգին բերքից կարող է վարարել, արևն էլ հասուն միրգ կարող է թվալ․․․

Մահարին ասես նկարիչ է առանց վրձնի։ Նա նկարում է բառերով, և մեր առջև է հայտնվում արևով ողողված Հայաստանը։ 

Մահարու հուշագիրները գրում են, որ նրա ամենասիրելի վայրը աշնանային շուկան էր։ Նա սիրում էր քայլել ու երկար նայել շուկայի առատ բերք ու բարիքին՝ կարծես դրանով հագեցնելով իր աքսորական տարիների կարոտն ու քաղցը։

Մահարու աշունը ևս ամբողջովին լուսառատ է, տաք, խաղաղ, ամենուր բարիք է,  հասուն մրգերի անուշահոտություն: Բնության յուրօրինակ տոնահանդես և մարդու ու բնության ներդաշնակությունն ընդգրկող պատկերներ են «Կարսը», «Գիշերը», «Բարդիներ» և այլ գործեր։  

Մ․ Սարյան «Աշնան բարիքներ»

 «Օրոր» բանաստեղծությունը բնության ու մարդկային հույզերի ներդաշնակ մեղեդի է։ 

Արևավոր, արևավոր իմ սերերին,
Իմ հույզերին արևավոր ու նոր, ու նոր
Իմ լույսերին ու լուսավոր իմ հույսերին,
Ընկուզենուն լայնասաղարթ, օրոր, օրոր,
Օրոր, օրոր:

Դու կարողացա՞ր լսել այս բանաստեղծության մեղեդին։ Նմա՞ն են քամու ու Մահարու օրորները:

Սովորաբար օրոր ասում է մայրը զավակի համար (հիշի՛ր որևէ օրորոցային երգ) որպեսզի խաղաղություն ու հանգստություն բերի, նինջ, անուշ երազներ։ Մահարին  խաղաղության, ներդաշնակության երգ է ասում իր հույսերին, սերերին, ծառերին ու ճամփաներին․ ձուլվում են բնությունն ու մարդկային ապրումները։

Օրոր սրտին իմ՝ արտի պես անձրևածեծ,
Օրոր սրտին՝ վարդերի պես արնակարմիր,
Օրոր, օրոր:

Նիկոլ Աղաբաբյանի կտավներից

Համեմատի՛ր այս ու Դ․ Վարուժանի «Հունձք կժողվեմ»  և «Օրոր» գեղեցիկ բանաստեղծությունները։ Նկատեցի՞ր, որ երկուսում էլ ներդաշնակ զուգորդվում են բնության նկարագրությունն ու մարդկային ապրումները։

Մահարու բանաստեղծությունները Սիլվա Յուզբաշյանի կատարմամբ՝ լսիր այստեղ 

 «Մանկություն» վիպակի նախաբանում Մահարին գրում է.

«Տարիները աղոտել են շատ բաներ, օ՜, այո, շատ գծեր են ջնջվել և շատ պայծառ դեմքեր մշուշվել: Ես ուզում եմ փրկել մնացածն ու հնարավորը իմ մանկության խորասուզվող մակույկից… Ինձ մնում է փրկել մնացածն ու հնարավորը: Հիշել եմ ուզում, վերհիշել և գրել, գրել հեշտ և թեթև, գրել և զգալ, որ քունքերս խփում են ներքին հուզմունքից, գրել անմշուշ, պայծա՜ռ, պայծա՜ռ, այն քաղաքի երկնքի նման, ծովի կապույտի նման, այգեստանների կանաչի ու լուսնկա գիշերների խորության նման»:

Վիպակը տաք, բաբախուն սիրով է  գրված։ Գործողությունները տեղի են ունենում Մահարու ծննդավայր Վանում։ 

Վիպակում կհանդիպես քեզ ծանոթ ու անծանոթ պատկերների, կհամեմատես քո մանկության հետ և թաքուն կժպտաս քեզ մանկական ոսկե հուշեր  «ապահովողներին»: 

Ամերիկացի  նկարիչ Դոնալդ Զոլանի կտավներից

«… Իսկ ի՞նչ է մանկությունը, եթե ոչ ամենամեծ արևը երկնքի վրա, բաց պատուհաններից նայող ամենահսկա լուսինը, վիթխարի բարդու գագաթին կանգնած արագիլի՝ արևի տակ փայլող կտուցը, մորդ ժպիտը արցունքների միջից և արցունքներ ժպիտով ողողված, ապա և կանաչ ճյուղերի մեջ վառվող մրգերն ու փակ պատուհանի ապակու վրա բզզացող բզեզի զնգոցը…»:

Դոնալդ Զոլանի կտավներից

Մահարու մանկության շղթայի ոսկե օղն են տատիկի և մայրիկի ջերմ գուրգուրանքների հիշողությունները։ 

Գուրգենը կամ Գուրիսը, ինչպես ասում են նրան փաղաքշանքով, ապրում է տատիկի տանը։ Նրա պատմած հեքիաթներով, զրույցներով ու կատակներով է համեմված նրա մանկությունը։ 

Բայց մանկությունը միայն հեքիաթային իրականությունը չէ։ Մեծերի կյանքի սև կողմերը նաև երեխաների կյանք են ներխուժում։ Մեծերի կուսակցական գզվռտոցները ընդօրինակում են նաև երեխաները։ 8-10 տարեկան երեխաները ստեղծում են արմենական ու դաշնակցական խմբեր, և անողոք պայքար են մղում իրար դեմ: Երեխաների համար անգամ Աստված կուսակցական պատկանելություն ուներ: Հեղինակն այս ամենը հիշում է տխուր ժպիտով ու դառնությամբ։ 

Հոր սպանությունը, քրոջ՝ Ադրինեի հետ տեղի ունեցած ողբերգությունը (խելագարվում է), գաղթը պիտի գային խավարելու «ոսկեծամ մանկության» արևը։ 

Մանկությանը հաջորդում է պատանեկությունը․  «… Եվ օրեր հեռացած, ստվերների պես ծածուկ կնայեն սրտիդ. մանկություն իմ ոսկեծամ, մանկություն իմ, որ անցար նոր ցանած արտից»:

«Եթե մանկությունը շոյում է, ապա ծափ է տալիս պատանեկությունը, եթե ժպտում է մանկությունը, ծիծաղում է պատանեկությունը, մանկությունը կապույտն է, իսկ պատանեկությունը կապույտն է ու ոսկին»։

Մահարու նշած գույները շեշտելով՝ փորձիր քո հուշերից մեկը նկարել։

Պատանեկությունը եկավ հետևյալ կերպ. «Ես պատանի դարձա մեկ օրում. քնեցի մանուկ, արթնացա պատանի»: 

Իսկ ի՞նչ էր եղել «առավոտյան» … «Առավոտ եղավ և, ըստ ամենայնի, արդար արեգակ, թեպետ չէին երևում ո՛չ առավոտը, ո՛չ արևը: Չէին երևում, որովհետև փոշին կանգնել էր և՛ առավոտի, և՛ լույսի, և՛ արեգակի, և՛ արդարության դեմ: Փոշի, փոշու մեջ լողացող, աղմկող մարդիկ, կանայք, երեխաներ, սայլեր, անասուններ…»: 

Երևի արդեն հասկացար․  սա գաղթի ճանապարհի նկարագրությունն է։

Իսկ ոսկե օղը՝ մանկությունը, մնաց շատ հեռվում՝ հայրենի քաղաքում, որտեղ հողը հարուստ էր ցորենով և ծաղիկներով, որովհետև տարիներ շարունակ հոսել է մարդկային քրտինքը։                                                        Իսկ այդ տարի մեր հայրենիքի մեծ մասում ծաղիկներն ավելի վառ էին հայի վառ կարմիր արյունից․․․ 

«1915 թվական»․ սա  է կամուրջը Մահարու մանկության և պատանեկության միջև, չակերտներում և մեծատառով վերնագիր՝ մի ամբողջ սերնդի ճակատագրի խտացմամբ:

«Հասել է թշնամին և կրակում է լեռներից: Գալարվում է մի դանթեական* խուճապ: Փախչում են, տրորում մեկմեկու, կանչում են իրար ու նորից: Գիսախռիվ են կիները, իսկ տղամարդիկ՝ արյունոտ աչքերով»:

Թողնում են սայլերը, ձիերը, անասունները, վազում են դեպի կամուրջը, շատերն իրենց գետն են նետում՝ նորից դուրս չգալու համար: 

«Մայրը գետը շպրտեց իր երեխային, և թեթևացած առաջ վազեց:

Գնում է մայրը և ծիծաղում է, գնում է մայրը և նորից է ծիծաղում, գնում է մայրը ու խելագարվում է»:

Այս ողբերգական տողերին նայենք այլ աչքերով։ Մեջբերված մեկ նախադասության մեջ Մահարին հանճարեղ պարզությամբ խտացրել է հոգեբանական վեպի բովանդակություն։ Երեխային գետը նետած մայրը թեթևացած վազում  ու ծիծաղում է․ կարդում է ընթերցողը և մի պահ շանթահարվում է, ինչպե՞ս թե՝ ծիծաղում է․․․ Շարունակում է կարդալ և նորից է շանթահարվում ողբերգության խորությունից․․․

Գ. Մահարին այս կամրջով անցնելիս կորցնում է յուրայիններին և հայտնվում որբանոցում: Հայ երեխաների մի ամբողջ սերունդ՝ որբանոցում․ սա է պատանեկությունը։ 

*Դանթեական-այստեղ դժոխային: Դանթե Ալիգիերին իտալացի մեծ գրող է, որը նկարագրել է դժոխքը իր <<Աստվածային կատակերգություն>> պոեմում: 

Վիպակի վերջում Մահարին վերագտնում է իր ընտանիքի անդամներին։ 

Մի անգամ Գուրգենը մոր մոտ տեսնում է տատիկի գոգնոցը: Տատիկի, որին Գուրգենը ողջ կյանքում փնտրեց ողջերի մեջ, թեև տեսել էր, թե ինչպես է գաղթի ժամանակ տատը նետվում է գետը․․․

  Անմոռանալի մանկության, գաղթի զարհուրելի օրերի, կորցրած երկրի խորհրդանիշը դարձած այդ գոգնոցը Գուրգենը  խնդրում է դեն նետել, որովհետև ապրել կարողանալու համար հարկավոր էր առաջ նայել։ Առջևում երիտասարդությունն էր․․․

«Պատանեկությանը» հաջորդում է «Երիտասարդությունը»: Այս և «Երիտասարդության սեմին» վիպակները հեղինակը, ցավոք, չհասցրեց ամբողջացնել: 

Արշիլ Գորկի «Նկարիչն ու իր մայրը»

Ամերիկահայ հայտնի նկարիչ Արշիլ Գորկու (Ոստանիկ Ադոյան) այս նկարը ևս Եղեռնը վերապրած մարդկանց ճակատագրի մասին է։ Ցավի հետքերը արտացոլված են նկարչի և մոր դիմագծերում, թաքցրած ձեռքերում։

Պատահե՞լ է, որ քեզ օտար զգաս քո միջավայրում: Եղե՞լ է, որ ուզենաս երգ լսել, բայց այդպես էլ չկողմնորոշվես, թե ինչ։ Թե կուզես տխրության ձայնը լսել, կարդա «Ծաղկած փշալարեր» վիպակը։

«Ծաղկած փշալարերը» Մահարու  հնգապատումի վերջին ստեղծագործությունն է՝ աքսորականի մի տխուր եղերերգ…

Վիպակի բնաբանն է․  «Ու երգում էին փշալարերը, իսկ նրանց երգը ժանգոտ էր ու արյունոտ, իսկ արյունը սև էր»։

1936 թ․ Գուրգեն Մահարուն ձերբակալում են։ Երկու տարի անց նրան դատապարտում են 10 տարվա ազատազրկման ու աքսորում Սիբիր։

Աքսորի տարիներին Մահարին աշխատում է բրուտանոցում։ Նրա հետ են Աշոտ դային, քանդակագործ Լյուդմիլա Շարթը, ադրբեջանցի մի նախկին կառապան և ուրիշներ։  Մի խոսքով՝ խորհրդային կարգերի դեմ մեղք գործած դարի «հանցագործները», որոնք իրենք էլ չգիտեն, թե որն է իրենց մեղքը։ 

Մարդաորսի այդ տարիները Մահարուն հիշեցնում են միջնադարյան ինկվիզիցիան, երբ մարդկանց այրում էին խարույկի վրա: Դեռևս Երևանի բանտում Մահարին տեսնում է, թե ինչպես են հրի մատնում ձերբակալված գրողների գրքերը և ցավով գրում է. «Խարո՜ւյկ: Խարո՜ւյկ: Խարո՜ւյկ: Փակեցե՛ք ձեր աչքերն ու ականջները, մարդի՛կ, միջնադարը վերադարձել է»:

«Հում․․․ հում․․․ հումանիզմի» ժամանակներն են։ Այս հեգնական բառախաղով Մահարին բարձրացնում է իրականության վարագույրը։ նկարագրում է խորհրդային բանտ-պատժախուցը:

«Գետնափոր է այդ պատժարան կոչված «ցեմենտե պարկը»: Այնտեղ դրված է մի սեղան, սեղանի վրա դագաղաձև մի հարմարանք, ուր պառկեցնում են մեղանչողին` երեսը դեպի դուռը: Շարժվելու ոչ մի հնարավորություն… Ցուրտը թափանցում է ոսկորներից ներս: Գիշեր-ցերեկ, երեք րոպեն մի անգամ, բացվում է դռան քառակուսին ու փակվում: Այս այն նպատակով, որ պատժվողը չկարողանա քնել… Կսառչի և վերջ: Հո՛ւմ… հո՛ւմ… հումանիզմ»:

Մահարին գրում է․  «Մեր ժամանակներում մարդը շատ է բարդացել իր էությամբ … Ուրիշ բան են մտածում, ուրիշ բան խոսում, հակառակ իրենց էության գործում…Մարդու մեջ դրել են ինչ-որ չար զսպանակներ, լարում են իրենց ուզած ձևով և բաց թողնում։ Ու մարդիկ չար են՝ հակառակ իրենց կամքի, իրենց խմորի»։ 

 Մահարին ստորացված հազարավոր մարդկանց ողբերգությունը նմանեցնում է «մի ահավոր, սպանիչ լինելու չափ ձգձգված, բայց շեքսպիրյան ողբերգության»:

 Միլիոնավոր մարդկանց տառապանքների ուղին՝ Գողգոթան  ներկայացնող այդ վիպակը հուսահատությամբ չի համակում։ Այն լի է մահարիական զարմանալի կենսասիրությամբ, հումորով ու լավատեսությամբ․ «Կեսգիշեր է, բայց աքաղաղներն անգամ գիտեն, որ լուսաբացը հեռու չէ։ Իսկ ես մարդ տեղովս հուսահատվել եմ…»

«Հիվանդ արդարության կենացը խմենք, ծանր է նրա դրությունը, բայց նա չի մեռնի․․․․»։

,

«Այգեստան» նշանակում է վայր, որտեղ շատ այգիներ կան, ինչպես նաև այն եղել է Արևմտյան Հայաստանի Վան քաղաքի ամենամեծ թաղամասերից մեկը: Վեպը սկսվում է շատ հետաքրքիր նախաբանով. 

«Նախաբան վերջաբանի փոխարեն. Կուզենայի, որ եթե այս գործում կա դույզն իսկ կրակ, հասաներ ընթերցողի սրտին, իսկ իմ չնաշխարհիկ ծննդավայրի՝ այրված այգեստանների ծուխը՝ աստծո և նրա բազում ստեղծածների անզգա միրուքին»:

 Հետաքրքիր է, այնպես չէ՞, ինչպե՞ս կմեկնաբանես Մահարու միտքը:

Սակայն մինչ պատասխանելը կարդա 1915 թ. Վանի ինքնապաշտպանության մասին։

«Այրվող այգեստաններ» վեպի սկիզբը դրվել է 30-ական թթ.` «Գուրգեն խանի տոհմը» պատումի հատվածներով, սակայն այն ամբողջանում է 60-ական թթ.: 1966թ. Մահարին գրում է. «Ի տվնջյան և ի գիշերի, առանց հաշվի առնելու հանգստի օրն ու կիրակին, եթե ոչ հինգ, ապա ապահովաբար չորս տասնամյակ է, ինչ նրանք անձամբ ծեծում են իմ դուռը և խնդրում են, հրամայում, հարկադրում, կարգադրում, որ ես գրեմ իրենց մասին, որ արձանագրեմ նրանց գործերն ու անունները փառաց մատյանում… Այսպես հետևեցին նրանք ինձ տարիներ ու տասնամյակներ շարունակ և հետևում են մինչև այսօր…»:

Նա շարունակում է գրել․  «Քաղաքը, որի մասին գրեցի ես, և ուր անցավ իմ մանկությունը աշխարհագրության քարտեզի վրայից չի անհետացել: Նա կա, ապրում է, նրա փողոցներում գուցե այս րոպեին էլ մանուկներ են խաղում: … Այն հաճախ ուզում է խոսել ու խոսում է. «Դու հիշո՞ւմ ես ինձ»: Ես պատասխանում եմ «Հիշում եմ, որովհետև դու միակ քաղաքն ես, ուր անցավ իմ անկրկնելի մանկությունը»:   

Վանի Այգեստան թաղամասը մինչև 1915 թ․

«Այրվող այգեստաններ» վեպը  Մահարին գրել է Եղիշե Չարենցի «Երկիր Նաիրի» և Բակունցի «Կյորես» վեպերի օրինակով, որտեղ նրանք բանաստեղծական շնչով, բայց նաև ռեալիստորեն հավերժացրել են իրենց ծննդավայրերի՝ Կարսի  և Գորիսի  կենդանի պատկերը: 

«Եղել է մի քաղաք - բազմահազար բնակիչներով,- գրում է Մահարին,- որոնք սիրել են իրենց ծննդավայրի հողն ու ջուրը, հնամենի վանքերն ու հուշարձանները: Ու մի օր ավերվել է այդ նաիրյան կախարդական ոստանը, իսկ նրա խաղաղասեր ժողովուրդը ցրվել է աշխարհով մեկ: Այս եմ ես երգել, երգել ի խորոց սրտի…»: Մահարին պատկերում է Վանը, կենդանի գույներով վերակենդանացնում իր ծննդավայրը և՛ մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիները, և՛ պատերազմի ժամանակ, մանավանդ 1915թ. ողբերգական շրջանը, երբ «անբոց ու անկրակ, իրենց ծխի մեջ խեղդվելով, այրվում են աղետավոր այգեստանները»:   

Վանա լիճ

«Այրվող այգեստանները» ամենաշատ իրարամերժ  կարծիքների արժանացած վեպերից է։ Մահարու գիրքը հրապարապավ այրվեց, հեղինակը ստիպված եղավ շատ հատվածներ վերանայել և երկրորդ անգամ հրատարակել։ Ի՞նչն էր դրա պատճառը։ 

Մահարին մեղադրվում էր Վանի հերոսամարտն ու  հերոսներին  քննադատելու և ծաղրական վերաբերմունք դրսևորելու մեջ։ 

Վեպում կան թե՛ մտացածին հերոսներ և թե՛ պատմական հայտնի դեմքեր՝ Արամ Մանուկյանը, Իշխանը  և ուրիշներ։

Ի՞նչ խնդիր էր իր առջև դրել Մահարին։ Նա ուզում էր ցնցում առաջացնել և ստիպել, որ մենք սկսենք սեփական պատմությանը սթափ հայացքով նայել: Նա տեսնում էր, որ պատմությունը ողբերգականորեն կրկնվում է` սխալներից դասեր չքաղելու պատճառով: Մահարին իր նամակներից մեկում մեկնաբանում է․

«Հիմար պետք է լինել պնդելու համար, որ Իշխանը, Արամը և շատ շատերը սահմանն անցան թուրքահայերին վնասելու նպատակով. բարի´ էր նրանց մտադրութունը, ազնիվ, բայց միշտ չէ, որ բարին ու ազնիվն է հաղթանակում: Սխալնե՞ր գործվեցին․․․ այս մասին պետք է խոսել, ճանաչել այդ սխալները՝ չկրկնելու համար, նորից եմ կրկնում, չկրկնելու համար, չկրկնելու համար…»։

Թշնամու բազմաթիվ թնդանոթների դիմաց Վանի պաշտպանների միակ, ինքնաշեն թնդանոթը միայն աղմուկ էր բարձրացնում, եռանդուն կուսակցականների՝ տարիներով կուտակած զինապաշարը մի քանի հրացան էր միայն… Սա՞ էր Վանի ուժը, ժողովրդի ուժը․․․ Ահա այս և նմանատիպ ցավոտ հարցեր է իր խոշորացույցի տակ դնում  Գուրգեն Մահարին։