Հենք

Կենսագրություն

Շիրվանզադեն (Ալեքսանդր Մովսիսյան) ծնվել է 1858 թ․ Շամախի քաղաքում։ Գրական անունը Ալեքսանդրը վերցրել է իր ծննդավայրից․ Շամախի քաղաքը Շիրվանի գավառում էր գտնվում։

Շիրվանզադեի հայրը՝ Մինասը, դերձակ էր, զբաղվում էր նաև բուսական ներկի՝ տորոնի* առևտրով։

Շիրվանզադեի հայրը խիստ, աշխատասեր, ավանդապաշտ, ազնիվ մարդ էր, որը զավակների նկատմամբ արտաքուստ շատ սառն էր, թեև ներքուստ ջերմորեն սիրում էր։

Շիրվանզադեի մոր անունը Օվսաննա էր։ Քաղաքում նրան «սիրուն Սոնա» էին ասում։ «Նա ոչ միայն դեմքով էր սիրուն, այլև հոգով, սրտով, վարք ու բարքով։ Շատ բարի ու զգայուն կին էր»,- գրում է Շիրվանզադեն։

Ամենայն հավանականությամբ հենց մայրական գեներով էր Շիրվանզադեն ժառանգել իր տաղանդը։ Իր մորաքույրերի զավակներն էլ դարձան հայ մշակույթի հզոր դեմքեր։ 3 քույրերի որդիներ էին աշխարհահռչակ գրող Կոստան Զարյանը, Շիրվանզադեն և հայ բեմի պարծանք Հովհաննես Աբելյանը։

*Տորոնը բույս է, որի արմատներից կարմիր ներկ էին ստանում։ Բույսը օգտագործվում է նաև մեր օրերին (Զատկի նախօրեին մեր շուկաներում էլ կարող ես հանդիպել)։

Կրթություն ստանալու որոշումը Ալեքսանդրը կայացնում է 6 տարեկանում և ինքնուրույն, առանց ծնողների կարծիքը հարցնելու սկսում է հաճախել հարևան Սարգիս վարպետի ուսումնարան։ Հայրը բարեբախտաբար քաղաքում չէր, այլապես կպատժեր ինքնակամ քայլի համար, մանավանդ որ Սարգիս վարպետը բողոքական էր, իսկ Ալեքսանդրի հայրը չէր ընդունում նրանց։ Երբ հայրը մի քանի ամիս անց վերադառնում է Շամախի, բարկանում է, բայց ոչ շատ խիստ, որդուն թույլ է տալիս շարունակել ուսումը։

Հետո Ալեքսանդրը տեղափոխվում է կիսագրագետ տեր Ավանեսի ուսումնարանը։ Ուսուցումը տեր Թոդիկի (անմարդկային ծեծով ուղեկցվող «ուսուցում») ոճով էր։ Շիրվանզադեն իր հուշերում պատմում է, որ երկու բան էր սիրում այդ քահանան՝ ուտել և ծեծել․ որ աշակերտի ծնողը չէր ապահովում «վարժապետի» սիրած ուտելիքները, հենց նրա որդին էլ դաժան ծեծի էր ենթարկվում։

Ալեքսանդրը ուսումը շարունակում է Շամախիի հայոց թեմական, ապա ռուսական դպրոցներում (հայրը հույս ուներ, թե որդին, ռուսերեն սովորելով, կընդլայնի իրենց առևտրի շրջանակը)։ Սակայն 1870-ական թթ․ նոր ներկ է ի հայտ գալիս, որն ավելի էժան էր ու որակով, և տորոնի առևտրով զբաղվողները սնանկանում են։ Դրանց մեջ էր Շիրվանզադեի հայրը, որը հեռանում է տնից՝ երդվելով վերադառնալ միայն նյութական բարվոք վիճակի հասնելուց հետո։

Դրան հաջորդում են այլ դժբախտություններ։ 1872 թ․ Շամախին ավերվում է երկրաշարժից։ Հետո մահանում են Ալեքսանդրի 4-ամյա եղբայրը՝ Գաբրիելը, տատը, անառակ հորեղբայրը (այս մասին ավելի մանրամասն՝ Հետաքրքիր պատմություններ բաժնում)։

Շիրվանզադեն սիրում էր նորաձևությանը հետևել։ Նրա նորաձև ձեռնափայտն ու գլխարկը։

17-ամյա Ալեքսանդրը ստիպված գնում է Բաքու՝ ընտանիքի նյութական կարիքները հոգալու համար։

Ալեքսանդրը հյուրընկալվում է մորաքրոջը՝ Մարիամ Աբելյանին։ Նա ուներ 5 զավակ, Ալեքսանդրը դառնում է վեցերորդը։ Գրողը երախտագիտությամբ է միշտ հիշել մորաքրոջը, որին երկրորդ մայր էր համարում։ Հենց նրանց տան գրադարանում է Ալեքսանդրը հագեցնում ընթերցասիրության մեծ ծարավը՝ կարդալով համաշխարհային գրականության մեծերին։ Միաժամանակ աշխատում է զանազան ընկերություններում՝ որպես գրագիր, հաշվապահ և այլն։

Արժե իմանալ

19-րդ դարի սկզբին Բաքուն Ապշերոնյան թերակղզու վրա գտնվող անհրապույր ավան էր կամ գյուղ և Ցարական Ռուսաստանի մաս էր կազմում։ Նավթի հայտնաբերումից հետո այն սկսում է արագ զարգանալ։ Շամախին, որ նահանգի կենտրոնն էր, երկրաշարժից հետո ավերվում է, և Բաքուն է հռչակվում կենտրոն։ Հազարավոր հայեր, թողնելով իրենց ծննդավայրերը, մեկնում են Բաքու՝ հարստանալու հույսով։

1880-ական թթ․ արդեն Բաքուն Անդրկովկասի երկրորդ քաղաքն էր և զիջում էր միայն Թիֆլիսին։ Բաքվում հայ նավթարդյունաբերողները՝ Ալեքսանդր Մանթաշյանը, Միքայել Արամյանցը և ուրիշներ, հսկայական հարստություն կուտակեցին։

Բաքվի հիմնական բնակիչներն էին թաթարները, հայերը, ռուսները։

Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո Ցարական Ռուսաստանը փլուզվեց, և 1918 թ․ հիմնվեց Ադրբեջան անունով պետությունը։ Բաքուն որոշ ժամանակ մնում էր Ստեփան Շահումյանի և Բաքվի կոմունայի հսկողության տակ, բայց շուտով թուրքերն ու թաթարները այն գրավելով՝ կոտորում են տեղի շուրջ 10․000 հայ բնակչությանը, իսկ Բաքուն հռչակվում է Ադրբեջանի մայրաքաղաք։

Այդ տարիներին Ալեքսանդրը գրում է հոդվածներ նավթային աշխարհի և բանվորների մասին։ 25 տարեկան էր (1883 թ․), երբ «Մշակ» թերթում տպագրվում է նրա գեղարվեստական առաջին երկը՝ «Հրդեհ նավթագործարանում» պատմվածքը, ապա՝ «Գործակատարի հիշատակարանից» վիպակը։

Նույն տարի 25-ամյա Շիրվանզադեն մեկնում է Թիֆլիս՝ գրականությանը նվիրվելու հստակ որոշմամբ։ Նա գիտեր, որ եթե երկար մնար Բաքվում, ամենայն հավանականությամբ ինքն էլ կհարստանար, բայց մթնոլորտը կործանարար էր, ու ներքին ձայնը նրան ասում է․ «Դա քո տեղը չէ, փախիր․․․»։

Շիրվանզադեին ճանաչում է բերում «Նամուս» (1885 թ․) վեպը։

Այդ տարի նրա անձնական կյանքում ևս կարևոր իրադարձություն է տեղի ունենում։ Շիրվանզադեն մտերմանում է Նինա Լորիս-Մելիքյանի հետ, որը բաժանվել էր իր հարուստ ամուսնուց՝ նրա կասկածելի վարքի պատճառով։ Անտեսելով արգելքներն ու ավանդույթները՝ նրանք քաղաքացիական կարգով ամուսնանում են։ Նինան դառնում է գրողի կյանքի լավագույն ընկերը։ Ունենում են երկու որդի և մեկ դուստր։

1895-1896 թթ․ արևմտահայերի կոտորածների ժամանակ Շիրվանզադեն, որ հնչակյան կուսակցության անդամ էր, պաշտպանում է նրանց դատը, սակայն կալանավորվում է ռուսական ոստիկանության կողմից և նետվում Թիֆլիսի Մետեխի բանտը։

«Ինձ թվում է, որ հայոց գրականությանը պետք է մի նոր նշանավոր գործ տամ»,- գրել էր Շիրվանզադեն։ Այդ վեպը եղավ «Քաոս»-ը, թեև ինքը՝ հեղինակը, «Քաոսը» իր լավագույն երկը չէր համարում։

Շիրվանզադեն երկու տարով աքսորվում է Օդեսա (1898 թ․)։ Այդ շրջանի տպավորություններով է գրված «Արտիստը» պատմվածքը։

Շիրվանզադեն և Հովհաննես Թումանյանը ռազմաճակատ մեկնելիս

1905 թ․ Շիրվանզադեն հաստատվում է Փարիզում։ Հիմնական նպատակը զավակների կրթությունն էր։ Ինքն էլ ուսումնասիրում է փարիզյան թանգարաններն ու թատրոնները։ Այնտեղ հանդիպում է Սիամանթոյի, Գրիգոր Զոհրապի, զորավար Անդրանիկի և մեր ազգի այլ նշանավոր զավակների հետ։ 5 տարի անց որոշ ժամանակով վերադառնում է Կովկաս, հետո կրկին մեկնում է Փարիզ։

1926-ից Շիրվանզադեն վերջնականապես հաստատվում է Երևանում։

Կյանքի վերջին տարիներին Շիրվանզադեին տանջում էր անձնական ողբերգությունը։ Նրա որդին՝ Արմենը, 19 տարեկանում կորցնում է հոգեկան հավասարակշռությունը։ Արտասահմանում բուժման փորձերը ոչ մի օգուտ չեն տալիս։ Ավելի ուշ Արմենը մահանում է՝ չսպիացող վերք պատճառելով ծնողներին։

Շիրվանզադեն մահանում է 1935 թ․ Կիսլավոդսկում։

Շիրվանզադեի և նրա ժամանակակից հայտնի մարդկանց մասին ավելին իմանալու համար կարդա նրա «Կյանքի բովից» հուշագրությունը։ Այն ընթերցվում է մեծ հետաքրքրությամբ։

Արժե իմանալ

Շիրվանզադեի ստեղծագործությունների հիման վրա նկարահանվել են «Նամուս», «Չար ոգի», «Պատվի համար», «Քաոս», «Արտիստը» կինոնկարները։ Իսկ ավելի ուշ նկարահանված «Պատվի համար» և «Քաոս» բազմասերիանոց ֆիլմերում փորձ է արվել Շիրվանզադեի հերոսներին մեր օրեր փոխադրել։

Այսօր էլ Հայաստանի թատերական բազմաթիվ օջախներում բեմադրվում են Շիրվանզադեի դրամաները, որոնք դու կարող ես դիտել, միայն թե խորհուրդ կտամ ներկայացումը կամ կինոնկարը դիտելուց առաջ կարդալ գրքերը։

Շիրվանզադեն առանձին տուն-թանգարան չունի։ Նրան նվիրված անկյուն կա Ե․ Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարանում։