Հենք

Կենսագրություն

Հրաչյա Ռուխկյան «Սայաթ-Նովա»

Սայաթ-Նովայի կյանքի պատմությունը լի է առասպելներով։ Գրեթե բոլոր վարկածները, սկսած ծննդյան թվականից, մինչև օրս վիճարկվում են մասնագետների կողմից։

Ամենաստույգն այն տեղեկություններն են, որոնք իր մասին գրել է հենց ինքը՝ Սայաթ-Նովան, բայց դրանք, ցավոք, քիչ են։

Ինչո՞ւ է այդպես։

Սայաթ-Նովայի անունը նրա մահից հետո գրեթե մոռացվել էր։ Շուրջ 50 տարի հետո բժիշկ Գևորգ Ախվերդյանը, որը հետաքրքրվում էր բանահյուսությամբ և ուզում էր մեր աշուղների մասին գիրք հրատարակել, հայտնաբերում է Սայաթ-Նովայի «Դավթարը» (բանաստեղծութունների տետրը) ու միանգամից հասկանում, թե ինչ մեծության հետ գործ ունի։ Գևորգ Ախվերդյանից սկսած՝ շատ մասնագետներ են զբաղվել Սայաթ-Նովայի կյանքի ու ստեղծագործության գաղտնիքների վերծանմամբ։

Գևորգ Ախվերդյանը «Դավթարը» հրատարակում է 1852-ին, բայց Սայաթ-Նովային ժողովրդին է «վերադարձնում» Հովհաննես Թումանյանը (1914)։ Նրա և նկարիչ Գևորգ Բաշինջաղյանի նախաձեռնությամբ Թբիլիսիի Սուրբ Գևորգ եկեղեցու բակում դրվում է Սայաթ-Նովայի շիրմաքարը ու ամեն տարի՝ մայիսի վերջին կիրակի, նշվում է Սայաթ-Նովային նվիրված Վարդատոնը։ Այդ օրը այցելուները կարմիր վարդերով այցելում են մեծ երգչի շիրմին, երգում են, ունկնդրում նրա ստեղծագործությունները։

Մերուժան Հարությունյան «Վարդատոն»

Սայաթ-Նովայի շիրմաքարը Թբիլիսիի Սուրբ Գևորգ եկեղեցու բակում

Սայաթ-Նովան (Արութին Սայադյան) ծնվել է Թիֆլիսում 1722 թ․։

Հայրը՝ Կարապետը, Վրաստան էր գաղթել Հալեպից (նրա նախնիներն էլ՝ Ադանայից)։ Նրան մահտեսի Կարապետ էին ասում, որովհետև ուխտի էր գնացել Երուսաղեմ։

Մայրը՝ Սառան, Լոռու Սանահին գյուղից էր։ Արութինը մանկության շրջանում հաճախ էր լինում Սանահինում ու նրա գրվածքներում նկատելի են թե՛ Լոռու, թե՛ Թիֆլիսի բարբառները։

12 տարեկանում Արութինը սկսում է ջուլհակագործություն սովորել։14 տարեկանում արդեն վարպետ էր և ըստ ավանդազրույցի՝ նույնիսկ մի սարք էր ստեղծել, որը հնարավորություն էր տալիս կտավը ոչ թե փողոցում,այլ սենյակում գործել։

Հորից լեզուներ է սովորում, մորից՝ Լոռու ավանդազրույցներն է լսում։ Գիտեր հայերեն, վրացերեն թուրքերեն ու պարսկերեն։

Արժե իմանալ

Սայաթ-Նովան կիսաճորտ էր։

16-րդ դարում թուրք-պարսկական պայմանագրով Լոռին անցել էր Պարսկաստանին ու վրացական տարածքների հետ դարձել տարածքային մեկ միավոր։ Վրաց Թեյմուրազ և Հերակլ թագավորները այդ տարածքները վերադարձնում են, և Լոռին ևս որոշ ժամանակ մնում է որպես վրացական թագավորական կալվածք, իսկ բնակիչները՝ վրաց թագավորների ճորտեր։

Տասնինը տարիս լրացավ՝ ման եկա Հաբաշ ու Հնդկաստան։

Ենթադրվում է, թե նա 15 տարեկանում գերի է ընկել ու եղել մի շարք երկրներում, որպես երգիչ-երաժիշտ՝ մասնակցել է Նադիր շահի դեպի Հնդկաստան արշավանքին։ Այդ արշավանքին մասնակցում էր նաև վրաց Հերակլ արքայազնը, որը փրկագնում է Արութինին ու դարձնում արքունի երգիչ։ Հերակլին դուր էր եկել հատկապես այն, որ նա պարսկական նվագով վրացական երգեր էր երգում, ինչը մինչ այդ ոչ ոք չէր արել։

20-ամյա Արութինը ընտրում է Սայաթ-Նովա աշուղական անունը, որ նշանակում է Սայաթի թոռ կամ որսկանի թոռ, և սկսում է ստեղծագործել։

30 տարեկանում վարպետ աշուղ է ճանաչվում։ Եթե մինչ այդ թուրքերեն ու վրացերեն էր ստեղծագործում, այս տարիքից սկսում գրել նաև մայրենի լեզվով։

Արժե իմանալ

Աշուղ լինելը հեշտ գործ չէր։

Աշուղ դառնալու համար հարկավոր էր սովորել վարպետ աշուղի մոտ, իմանալ աշուղական դասական նմուշները, լինել երգիչ, նվագել սազ, քամանչա, թառ կամ նմանատիպ այլ գործիք, մասնակցել աշուղական մրցույթներին․․․

Աշուղները ընդունված կանոններով ոտանավորներ էին հորինում և աշուղական ավանդական մեղեդիներով երգում, իսկ լավագույնները նոր մեղեդիներ էին հորինում, որոնք փոխանցվում էին հաջորդ սերունդներին։

Սայաթ-Նովան հանճարեղ է թե՛ բանաստեղծությունների բարձր արվեստի, և թե՛ մեղեդիների տեսակետից։

Ըստ որոշ զրույցների՝ Սայաթ-Նովայի վարպետը աշուղ Դոստին է եղել։

Գևորգ Մնացականյան «Սայաթ-Նովա»

Սուրեն Սաֆարյան «Սայաթ-Նովա»

Աշուղի լիզուն բըլբուլ է, օրհնանք ունե, նալաթ չկա.

Շահի մոդ խոսքն անց կու կենա, սպանելու ջալլաթ չկա.

Թարգմանությունը

/Աշուղի լեզուն բլբուլ է, օրհնանք ունի, անեծք չկա.

Շահի մոտ խոսքն անց է կենում, նրան սպանող դահիճ չկա.․․/

Այս տողերից երևում է, որ նրա սուր, դիպուկ խոսքը լսելի էր արքայի մոտ։ Նրա սուր խոսքի նետերը հաճախ էին ուղղվում դեպի բարձրաստիճան իշխանավորներն ու հոգևորականները։ Թերևս դա էր պատճառը, որ դժգոհները չարախոսում են արքայի մոտ, և հաջողվում է այնպես անել, որ նրան վտարեն պալատից։ Առաջին վտարումից (1752) երկու տարի անց նա կարողանում է արդարանալ և վերադառնալ։ Մի քանի տարի անց (1759) կրկին վտարում են՝ այս անգամ բռնությամբ քահանա ձեռնադրելով։

Որպես քահանա՝ Սայաթ-Նովան ստանում է տեր Ստեփանոս անունը։ Ամուսնանում է լոռեցի Մարմարի հետ, ունենում են 4 զավակ։

Հայտնի է, որ տեր Ստեփանոսը որպես քահանա եղել է Պարսկաստանի Էնզելի նավահանգստային քաղաքում, այնտեղ ընդօրինակել է (արտագրել) Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ողբերգության» պոեմը։ Սայաթ-Նովայի այդ աշխատանքը պահպանվում է Մատենադարանում։

Կնոջ մահից հետո (ենթադրվում է, որ 46 տարեկան էր այդ ժամանակ) տեր Ստեփանոսը շարունակել է հոգևոր ծառայությունը Հաղպատի և Թիֆլիսի Սուրբ նշան վանքերում։Զրույցներ կան այն մասին, որ բանաստեղծի սիրտը երբեմն չէր դիմանում ու վերցնելով սիրելի քամանչան՝ նա գնում էր աշուղական մրցույթների մասնակցելու։

1795 թ. պարսից Աղա Մահմադ խանը 50 000-անոց բանակով ներխուժում է Անդրկովկաս: Օգոստոսի վերջերին նա արշավում է դեպի Վրաստանի մայրաքաղաք: Ծերունի Հերակլ արքան չի կարողանում երկար դիմադրություն ցույց տալ: Թշնամին ներխուժում է Թիֆլիս և մեկ շաբաթ շարունակ դաժան ավերի մատնում քաղաքը: Ենթադրվում է, որ Սայաթ-Նովան մահանում է հենց այդ կոտորածի ժամանակ։

Օգտակար հղումներ

Հանրային հեռուստաընկերության պատրաստած «Սայաթ-Նովա» փաստագրական ֆիլմը դիտեք այստեղ

«Հայադարանի» Սայաթ-Նովային նվիրված թողարկումը դիտեք այստեղ

Սայաթ-Նովային նվիրված կայք, որտեղ կարող եք գտնել նրա տաղերի թարգմանությունները։

Սայաթ- Նովային նվիրված «Շողակաթ» հեռուստաընկերության հաղորդումը դիտել այստեղ

«Սայաթ-Նովա» գեղարվեստական ֆիլմը դիտեք այստեղ

Օգտ․ գրականություն

Հենրիկ Բախչինյան «Սայաթ-Նովա․ կյանքը և գործը» , 2010 թ․

դասագրքեր, այլ նյութեր

Սայաթ-Նովայի մարմարե հուշաղբյուրը Երևանում՝ Սայաթ- Նովայի անվան երաժշտական դպրոցի առջևի պուրակում։

Քանդակագործ՝ Արա Հարությունյան