Հենք

Կենսագրություն

Լյուդվիգ Ֆոն Մայդել «Աբովյանի դիմանկարը»

Խաչատուր Աբովյանի կյանքը անհավատալի նվիրման ու խիզախումի պատմություն է։ Թերթենք նրա կյանքի էջերը․ երբ ավելի մոտիկից ճանաչես, նրա բացառիկ տեսակը ոգեշնչման աղբյուր կդառնա քեզ համար։

Խաչատուր Աբովյանը ծնվել է 1809 թվականին Քանաքեռ գյուղում: Նախ սովորում է իրենց գյուղում:
Խաչատուրի ծնվելիս ծնողները ուխտ են անում նրան նվիրել եկեղեցուն, այդ պատճառով 10 տարեկանում ընդունվում է Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարան։
Զարմացա՞ր։ Այո,այո, մեծ լուսավորիչ Խաչատուր Աբովյանը դառնում է հոգևորական։ Այդ կոչումից իր խնդրանքով նա հրաժարվում է շատ հետո՝ 1839 թ․։

Այնուհետև Աբովյանը 2 տարի կրթություն է ստանում Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցում: Վերադարձին 1826-28 թթ․ ռուս-պարսկական պատերազմի պատճառով շուրջ երկու տարի մնում է Լոռիում։ Բայց այստեղ ձեռքերը ծալած չի նստում, դասավանդում է Հաղպատի ու Սանահինի վանքերում։

Արժե իմանալ

1826-28 թթ․ ռուս- պարսկական պատերազմը նախաձեռնեց Պարսկաստանը։ Ի՞նչ կապ ուներ դա հայերի հետ։
Ինչպես գիտես, Արևելյան Հայաստանը գտնվում էր Պարսկաստանի տիրապետության տակ։ Սակայն նախորդ՝ 1805-1813 թթ․ ռուս-պարսկական պատերազմի ժամանակ, Հայաստանի որոշ տարածքներ՝ Արցախը, Լոռին, Շիրակը և այլն, Գյուլիստանի պայմանագրով անցել էին Ռուսաստանին։ Աննվաճ էին մնացել Երևանի և Նախիջևանի խանությունները, որոնք էլ Ռուսաստանը գրավեց 1826-28 թթ պատերազմի ժամանակ։ Այսպիսով՝ նշանավոր «Վերք Հայաստանի» պատմավեպում արտացոլված են հենց այս շրջանի իրադարձությունները, որոնց ականատես էր եղել նաև Աբովյանը։

Պատերազմից հետո Աբովյանը վերադառնում է Էջմիածին՝ դառնալով կաթողիկոսի քարտուղարը և թարգմանիչը։

1829 թ. Էջմիածին է գալիս Դորպատի համալսարանի (այժմ՝ Տարտու, Էստոնիա) պրոֆեսոր Ֆրիդրիխ Պարրոտը՝ Արարատ լեռը բարձրանալու համար: Պրոֆեսորը ճանաչված ֆիզիկոս էր, բժիշկ ու բնախույզ, և նրա նպատակը բազմակողմանի հետազոտություններ կատարելն էր։

Աբովյանը որպես թարգմանիչ ուղեկցում է նրա արշավախմբին: Երկու անհաջող փորձերից հետո երրորդ անգամ՝ հոկտեմբերի 9-ին, նրանց հաջողվում է ոտք դնել Արարատի գագաթին։ Այժմ այդ օրը նշվում է որպես «Հայ լեռնագնացի օր»:

Պրոֆեսոր Պարրոտի հետ հանդիպումը ճակատագրական էր։ Արարատ բարձրանալիս Աբովյանը նրան պատմել էր կրթությունը շարունակելու իր երազանքների մասին (մինչ այդ նա փորձել էր սովորելու մեկնել Մոսկվայի Լազարյան ճեմարան և Մխիթարյան միաբանություն, բայց չէր ստացվել)։ Պարրոտը դառնում է Աբովյանի աջակիցը, ուղղորդողն ու ոգևորողը, դառնում է նրա հոգևոր հայրը։ Նա, իր կապերն օգտագործելով, հասնում է այն բանին, որ Աբովյանը պետության հաշվին կարողանա սովորել։

1830 թվականին Աբովյանը ընդունվում է Դորպատի համալսարան: Կրթությունը Աբովյանը ստանում էր Պարրոտի կազմած հատուկ ծրագրով։

Արժե իմանալ

Այս շրջանի մասին Աբովյանը պատմում է իր դորպատյան օրագրերում։ Ինչ ասես, որ նա չի սովորում այս տարիների ընթացքում։ Այնպիսի արագությամբ և կատարելությամբ է տիրապետում գերմաներենին, որ պրոֆեսորները մնում են զարմացած։ Սովորում է նաև անգլերեն, ֆրանսերեն, լատիներեն, տեսական գիտելիքների կողքին (տիեզերագիտություն, աշխարհագրություն, հոգեբանություն և այլն) սովորում է այն ամենը, ինչն իր հայրենակիցներին կարող էր պետք գալ՝ ապակեգործություն, հացթուխություն, ճակնդեղից շաքար պատրաստելու, բամբակ և մետաքս աճեցնելու եղանակներ և այլն, և այլն։

Լինում էր դպրոցներում ու եկեղեցիներում, արհեստավորների մոտ, սովորում էր ու սովորում, որպեսզի իր գիտելիքներով ծառայեր հայ հանրությանը, տնտեսությունը զարգացներ, որ հայ գյուղացին միայն մի կտոր հաց ճարելու մասին չմտածեր, այլ ունենար նաև պետականության երազանք։

Աբովյանի մեծ սերերից էր երաժշտությունը․ նա նաև երաժշտական կրթություն է ստանում։ Նա հաճախ էր մտահոգվում, թե ինչպես կարելի է մեր մեղեդիները մշակել, մաքրել այլ ազդեցություններից (այն, ինչ հետո պիտի աներ Կոմիտասը)։

Աբովյանը Արարատի գագաթին

Աբովյանը Դորպատում մնալու և աշխատելու համար հրաշալի գործնական առաջարկներ է ստանում։ Նրան ազնվականի կոչում պիտի տային, առաջարկում էին ղեկավարել համալսարանի արևելագիտության ամբիոնը, սակայն նա գալիս է հայրենիք՝ իր նվիրական նպատակն իրագործելու։

Վերադառնալով Աբովյանը զբաղվում է մանկավարժական գործունեությամբ՝ որպես տեսուչ աշխատելով Երևանի, Թիֆլիսի դպրոցներում։ Թիֆլիսում բացում է նաև իր մասնավոր դպրոցը, որը սկզբունքորեն տարբերվում էր այդ շրջանի դպրոցներից։

Աբովյանի լուսավորչական գործունեությունը դպրոցների պաշտոնյաների թշնամանքով ու կաշկանդումներով էր ամենուր ուղեկցվում, բայց դա չէր կանգնեցնում նրան։

Քննարկում

Աբովյանը բացառիկ մանկավարժ էր։ Արի պատկերացնենք, որ նա ապրում է մեր ժամանակներում։ Մեր կրթական համակարգի ո՞ր արատների դեմ նա կպայքարեր։

Արժե իմանալ

Աբովյանի մասնավոր դպրոցում ուսուցիչ-աշակերտ հարաբերությունները շատ ջերմ էին, ընտանեկան։ Ամառային արձակուրդ չկար, կրթությունն իրականացվում էր ամբողջ տարի։ Սաները սովորում էին մի քանի լեզու, հաճախ էին մեկնում զբոսանքների։ Էքսկուրսիաների ժամանակ մայրենի լեզվով չէին շփվում, որպեսզի ուսուցանվող լեզուները ամրապնդվեն։
Աբովյանի մասնավոր դպրոցի մասին հիացմունքի խոսքեր են ասել թե հյուրերը, թե իրենք՝ աշակերտները։ Այդ դպրոցում է սովորել դրամատուրգ Գաբրիել Սունդուկյանը։

Աբովյանը ստեղծագործել է երեք լեզուներով՝ հայերեն, ռուսերեն և գերմաներեն: Նրա հայտնի արձակ ստեղծագործություններից են «Վերք Հայաստանի» վեպը, «Պարապ վախտի խաղալիքը» առակների ժողովածուն, «Թուրքի աղջիկը», «Առաջին սերը» պատմվածքները:

Դպրոցական ձեռնարկներից շատ արժեքավոր է «Նախաշավիղ կրթության» աշխատությունը, որը հետադեմ մարդկանց բուռն հակակրանքին արժանացավ, որովհետև Աբովյանը հանդգնել էր ժամագրքերի ու կրոնական տաղերով լի գրաբարյան ձեռնարկների փոխարեն երեխաներին առաջարկել ժողովրդական խոսք ու զրույցով հետաքրքիր դասագիրք:

1848 թ․ Աբովյանը նշանակվում է Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցի տեսուչ, սակայն չի հասցնում իր պաշտոնական պարտականությունները կատարել, ապրիլի 2-ին (նոր տոմարով՝ 14-ին) դուրս է գալիս տնից և այլևս չի վերադառնում: Մինչ այժմ նրա մահվան հանգամանքները բացահայտված չեն:

Հիմնական վարկածների մասին կարդա Հետաքրքիր պատմություններ բաժնում։

Խաչատուր Աբովյանին են նվիրված Չարենցի «Դեպի լյառը Մասիս» պոեմը, Ակսել Բակունցի «Խաչատուր Աբովյան» վեպը, որը մնացել է կիսատ։ Վեպի մեծ մասը նույնպիսի հանելուկային ձևով անհետացավ, ինչպես ինքը՝ մեծ լուսավորիչ Աբովյանը։ Գրականագետները հիմքեր ունեն ենթադրելու, որ այն ավարտուն էր։ Բակունցի վեպում ապշեցուցիչ ճշգրտությամբ է ներկայացված Աբովյանի կյանքի դորպատյան շրջանը։

Քննարկում

Ժամանակակից դպրոցի հետաքրքիր մոդել է «Սամերհիլ» դպրոցը։ Նայիր և ընկերներիդ հետ քննարկիր այս հետաքրքիր ֆիլմը։ Հնարավո՞ր է այդ մեթոդներով լավ արդյունք ունենալ։

Արժե իմանալ

Հետաքրքիր փաստեր անցյալից

Ք․ ա․ 4-րդ դարում հայտնի մաթեմատիկոս Պյութագորասը հիմնել էր իր դպրոցը։ Այնտեղ խիստ օրենքներ էին գործում: Նրա դպրոցում նորեկները 5 տարի լռելու երդում էին տալիս ու քանի դեռ գիտությամբ չէին «մաքրագործվել», ուսուցչին տեսնելու իրավունք չունեին․ նրա ձայնը լսում էին վարագույրի հետևից։

Այդ նույն ժամանակ աթենացիները կրթության հետևյալ շրջան էին անցնում՝ գրել, կարդալ, երաժշտություն, մարմնամարզություն:

Էդուարդ Իսաբեկյան «Խաչատուր Աբովյան»