Պատմում են, որ Հաղպատի վանքում կրոնավոր եղած ժամանակ Սայաթ֊Նովան (տեր Ստեփանոսը) լսում է, թե մի երևելի աշուղ է գնացել Թիֆլիս՝ տեղի աշուղների հետ մրցելու։ Մտածելով, թե իր քաղաքի վարպետները կարող են պարտվել, նա, ուշադրություն չդարձնելով ո՛չ վանականի վիճակին, ո՛չ էլ սաստիկ ցրտին, շտապում է նրա հետ մրցելու։

Սայաթ-Նովան հաղթում է մրցակցին, ապա վերադարձնում է  պարտված աշուղի սազը (ըստ ընդունված ավանդույթի՝ աշուղական մրցավեճերում պարտվող կողմը հաղթողին էր հանձնում իր երաժշտական գործիքը)։

Ավանդազրույցի մի ուրիշ տարբերակում՝ Հաղպատի առաջնորդ եպիսկոպոսը նկատում է տեր Ստեփանոսի բացակայությունը և հրամայում փնտրել նրան։

Երկար որոնումներից հետո նրանք Սայաթ-Նովային գտնում են աշխարհականի շորերով աշուղի հետ մրցելիս։ Եպիսկոպոսի մարդիկ վրա են հասնում հենց այն ժամանակ, երբ նա արդեն հաղթելիս է լինում իր մրցակցին։

Ալեքսեյ Վեպխավաձե «Սայաթ-Նովա»

Սայաթ-Նովան ունեցել է 4 զավակ` Մելիքսեթ, Օհան, Սառա և Մարիամ: Մելիքսեթի ժառանգը` տեր Մովսես Սայադյանը, Խ. Աբովյանին պսակադրող քահանան է եղել, իսկ նրա ծոռնուհիներից մեկը` Պ. Պռոշյանի կինը (պահպանվել է հարսանեկան լուսանկարը):

Սայաթ-Նովայի կինը թաղված է Թի‎ֆլիսի Խոջիվանքի գերեզմանատանը։

***

Բանաստեղծի որդին՝ Օհանը, վրաց Թեյմուրազ արքայազնի պատվերով Ս. Պետերբուրգում կազմել է Սայաթ-Նովայի ստեղծագործությունների  ժողովածուն, որը «Դավթարի» հետ կազմում է նրա անգին ժառանգության մի մասը։

Օհանը գրում  է․ «Հիշատակված է, որ Սայաթ-Նովան իր ողորմած, ամենուրեք հայտնի, Վրաստանի բարձրապատիվ տեր թագավորի կողմից դժգոհության է արժանացել, և նա խռովել է իր խեղճ ստրուկ Սայաթ-Նովայից և հեռացրել պալատից՝ ասելով. «Էժան առած չկարծես»:

Սայաթ-Նովան իր վրացերեն խաղերից մեկում արքունիքից հեռացվելու մասին գրում է.

- Ո՞ւմ մեղադրեմ ինչի՞ց եղավ,

Էս ամենն իմ խելքից եղավ:

Աղբյուրը՝ այստեղ

Ջոտտո «Սայաթ-Նովա»

Ավանդազրույցի համաձայն՝ Սայաթ-Նովան, տեսնելով, որ Աղա Մահմադ խանի զորքերը սկսել են ավերել Թիֆլիսն և կոտորել նրա բնակիչներին, վերցնում է իր քամանչան և գնում է խանի մոտ, որպեսզի համոզի նրան դադարեցնելու ավերն ու կոտորածը։ Խանի դուռը չհասած, սակայն, նրա զինվորները կես ճանապարհին սպանում են բանաստեղծին։

Մի ուրիշ ավանդազրույցի համաձայն՝  Սայաթ-Նովան շատերի հետ ապաստանում է բերդի եկեղեցում՝ հույս ունենալով փրկել իր կյանքը։ Սակայն, թշնամու զինվորները շուտով լցվում են եկեղեցին և աղոթք անող Սայաթ-Նովայից պահանջում են իսկույն ևեթ հավատափոխ լինել և դուրս գալ եկեղեցուց։ Երգիչը մերժում է նրանց։ Գազազած զինվորները սպանում են նրան։

Երբ խանի զորքերը թողնում են Թիֆլիսը և փախած ժողովուրդը վերադառնում Է քաղաք, եկեղեցում սպանվածների մեջ մարդիկ ճանաչում են նաև Սայաթ-Նովայի մարմինը ու թաղում են նույն եկեղեցու դռան մոտ։

Աղբյուրը՝ Արամ Ղանալանյան «Սայաթ-Նովան՝ հայկական ավանդություններում»

Ելենա Տեր-Ավագյան «Սայաթ-Նովա»