1973թ. ձերբակալում են մեծ կինոռեժիսոր, նկարիչ Սերգեյ Փարաջանովին։ Սիլվա Կապուտիկյանը նամակ է գրում ԽՍՀՄ-ի ղեկավար Բրեժնևին՝ անթույլատրելի համարելով նման մեծությանը բանտում պահելը։ Նրա պահանջը, ցավոք, անարձագանք է մնում։

 Ազատություն ստանալուց հետո Փարաջանովը Սիլվա Կապուտիկյանին մի քանի խորհրդանշական նվերներ է տալիս՝ որպես շնորհակալություն։ Դրանցից մեկը «Մայր Հայաստան»  կարպետն է, որն այժմ գտնվում է բանաստեղծուհու տուն-թանգարանում։

Փարաջանովի նվերը

Սիլվա Կապուտիկյանը երիտասարդ տարիներին, պահանջի համաձայն, գովերգում էր խորհրդային կարգերը, բայց նրա հոգում էլ վերք կար։ Նրա հորեղբայրը ևս ստալինյան բռնությունների զոհ էր դարձել։ Մանվել Կապուտիկյանը բացառիկ ճարտարապետ էր՝ հայտնի  Իրանում, Ֆրանսիայում, Չեխիայում։ Եկել էր Հայաստան, որ նեցուկ լինի  ճարտարապետ Ալեքսանդր Թամանյանին, բայց 1937 թ․ նրան աքսորում են Սիբիր, որտեղ  50 աստիճան սառնամանիքին ցրտահարվում է ու մահանում։

Իր «Էջեր փակ գզրոցներից» գրքում բանաստեղծուհին ցավոտ խոստովանություն է անում․

«․․․Հայտնեցին, թե Մանվել Կապուտիկյանին գիշերը բանտարկել են, եկեք իրերին տեր կանգնեք:

Չգնացինք, տեր չկանգնեցինք, վախեցանք…

Ո՞վ  բացեց  այդպես  էլ  փակ  մնացած  ճամպրուկները,  ո՞ւմ  ձեռքն  ընկան  գրքերը,  նամակները․․․․ հորեղբորս  ջրաներկերը`  Վանի,  Վարագի,  Անիի  պատկերներով…… Պարզ  է,  ես  պետք  է  գնայի,  բանտարկվածը  իմ  հորեղբայրն  էր,  նրա  հույսը,  միակ  արյունակիցը  ես  էի,  բայց  ես……  Թվականը  երեսունյոթն  էր,  իսկ  ես`  ընդամենը  17-18  տարեկան  ուսանողուհի:  Համալսարանի  ժողովներում  արդեն  մի  քանի  անգամ  մատ  էին  թափ  տվել  վրաս,  «Պատմիր  Ալազանի  հետ  ունեցած  քաղաքական  կապերիդ  մասին»,  «Պատմիր  դաշնակցական  հորդ  մասին»……

Չգնացի,  տեր  չկանգնեցի,  վախեցա……

Ես այդ  թվերին ոչ մի ամբաստանագիր չեմ գրել, ոչ մեկին  չեմ զրպարտել, ոչ մեկի բանտարկության օգտին ձեռք չեմ բարձրացրել, ոչ մի սուտ վկայություն չեմ տվել, բայց միևնույն է, ես ինձ համարում եմ 37 թվականի մասնակից - ես լռել եմ…

Մի՛ կրկնեք այդ ահավոր դարձվածքը`«լռությունը ոսկի է»: Լռությունը դավադիր մի արգանդ է, որի մեջ նյութվում, ծնվում ու սնվում են բոլոր մեծ ու փոքր  ոճիրները…»։

Կապուտիկյանը չի տեսել հորը` Բարունակ Կապուտիկյանին։ Նա մահացել է աղջկա ծնվելուց երեք ամիս առաջ, խոլերայից։  Մայրը՝ Լիան, ծանր է տարել ամուսնու մահը և այդպես էլ չի ամուսնացել։

Լիան հավատում էր իր աղջկա հաջողություններին։ Փոքրիկ տան մեջ առանձին սենյակ էր հատկացրել Սիլվային։ «Բարունակ Կապուտիկյանի աղջիկը չէր կարող վատը լինել», — ասում էր Լիան, երբ նրան հարցնում էին աղջկա մասին։

***

Սիլվա Կապուտիկյանի զարմուհին՝ Ռաֆլետա Հաճյանը, պատմում է, որ մի անգամ բանաստեղծուհու մայրը՝ տիկին Լիան, իրենց կորած կատվի մասին մի գեղեցիկ բանաստեղծություն է գրում:  Զարմուհին հիացած ասում է․

-Մորաքո՛ւյր, ոնց որ իսկական բանաստեղծուհի լինես:

Տիկին Լիան վիրավորվում է և Վանի բարբառով ասում․

-Տո ծրտո՛տ, էն ժամանակ, որ ես բանաստեղծություն կգրեի, Սիլվան դո՞ր էր:

-Մորաքո՛ւյր, բա ինչո՞ւ ես ասում` Սիլվան հորից` Բարունակից է ժառանգել գրելու ունակությունը. քեզնից է ժառանգել:

Տիկին Լիան հանկարծ լրջանում ու ասում է․

 -Չէ, Սիլվան տեղով Բարունակն ի, էնոր խոսքը, էնոր միտքն ուրիշ ի…

մոր հետ

Սիլվա Կապուտիկյանը Արցախյան շարժման առաջամարտիկներից էր։ Նա առաջին մտավորականն էր, որին 1959 թ․ թույլ տվեցին մեկնել Ադրբեջանի կազմում գտնվող Արցախ։

 «Ղարաբաղն ու Նախիջևանը իմ կյանքի մեջ մտան Ավետիք Իսահակյանի զրույցներից,- պատմել է բանաստեղծուհին:- Մինչ մենք՝ դեռ 16-17 տարեկան պատանիներս, տենչում էինք Վարպետից լսել Փարիզի ու Վենետիկի մասին, Վարպետն իր պատմելիքն ու խոսելիքը ուներ, և այդ խոսելիքը Անին էր, Ղարսը, Վանը ու, մանավանդ, Ղարաբաղն ու Նախիջևանը»։

Դրանից շուրջ տասը տարի առաջ Ավ. Իսահակյանին էր հաջողվել կնոջ հետ հայտնվել Արցախում։ Բանաստեղծը բազմաթիվ արգելքների ու հետապնդումների միջով էր անցել, իսկ նրան ուղեկցող մտավորականը մի քանի տարի բանտ էր նստել նրան ուղեկցելու համար։

Արցախում մեկ ամիս շրջագայելուց հետո բանաստեղծուհին վերադառնում է ծանր խոհերով․ արցախահայերը մեծ կարոտով ու ջերմությամբ էին ընդունել նրան, բայց մշակութային  կոթողները տեսել էր ավերակված վիճակում, հատկապես ազդվել էր գոմի վերածված, գարշահոտության մեջ խեղդված Դադիվանքի տեսքից։

«Չեմ կարողանում մոռանալ Խութավանքը (Դադիվանք)՝ հարյուրամյակներ ապրած և օր ծերության ստորացված, մի անկյուն նետված այդ ալեհերին,- գրում է նա,- ծնկներն ի վար թաղված գոմաղբի մեջ, զանգակ լեզուն պոկված-կտրված, նա համր ու անօգնական նայում էր մեզ՝ իրեն այցի եկած ազգականներին․․․»։

 Բանաստեղծուհին չկարողանալով պահել զսպվածության վերաբերյալ խոստումները, նամակ է հղում Ադրբեջանի գիտությունների ակադեմիայի նախագահին և ստանում ցինիկ պատասխան․ «Մենք լավ գիտենք մեր արժեքների տեղը»։ 

Արցախ այցից հետո ծնվում են «Հայոց բարդին», «Ղարաբաղի բարբառը» բանաստեղծությունները։

Ինչքան մենակ բուսնում է նա՝ լեռան ետև, մեն մի ձորում,
Ինչքան հեռու իր մոր աչքից, այնքան բո՜ւռն է ուժը լարում,
Այնքան ավել ճյուղը փռում, արմատները խո՜րն է խրում,
Կյանքի հյութով ու սաղարթով այնքան թա՜նձր է հայոց բարդին:

1988 թ․ պայքարի ժամանակ ևս բանաստեղծուհին առաջին շարքերում էր։ Հայաստանի մշակութային կոթողների քարտեզով զինված՝ նա հանդիպում է ԽՍՀՄ-ի ղեկավար Գորբաչովին, հիմնավորում մեր արդար պահանջատիրությունը։ Ցավոք այդ հանդիպումը դրական պտուղներ չի տալիս։

Սիլվա Կապուտիկյանն ու Բագրատ Ուլուբաբյանը Գանձասարում։ 1959 թ․։

Կապուտիկյանի հայրը՝ Բարունակը, Արևմտյան Հայաստանում դասավանդելիս մինչ ամուսնանալը Սիրվարդ անունով մի աշակերտուհի էր ունեցել, որին սիրահարված էր եղել ու որը մնացել էր որպես երազանք։ Հենց նրա անունով են կոչել Սիլվային։

Երբ Կապուտիկանը արդեն հայտնի բանաստեղծուհի էր, Ֆրանսիայից եկած մի կին նրան հարցնում է, թե գիտի արդյոք, թե ում անունն է կրում։

Բանաստեղծուհին պատասխանում է՝ այո, և պատմում  հոր սիրո պատմությունը։

Կինն  ասում է․

-Այդ Սիրվարդը ես եմ․․․