Հովհ․ Թումանյանն առաջին անգամ սիրահարվել է 11 տարեկանում։ Նա սովորում էր Ջալալօղլու (ներկայիս Ստեփանավան) դպրոցում։ Թումանյանը հաճախ էր օգտվում դպրոցի տեսուչի հարուստ գրադարանից և այդ ընթացքում սիրահարվում է նրա դստերը՝ Վերգինեին։ Հենց նրան է նվիրված բանաստեղծի առաջին բանաստեղծությունը․

Հոգուս հատոր, սրտիս կտոր,

Դասիս համար դու մի հոգար,

Թե կան դասեր, կա նաև սեր,

Եվ ինչ զարմանք, իմ աղավնյակ,

Որ կենդանի մի պատանի

Սերը սրտում դաս է սերտում։

Վերգինեն

Թումանյանի «Շունն ու կատուն» նրա ամենահայտնի ու սիրված գործերից է։ Բայց արի ու տես, որ տպագրելիս լուրջ խոչընդոտի է հանդիպել։

Երբ Թումանյանը իր «Շունն ու Կատուն» 1885 թ․ տանում է «Մուրճ» ամսագրում տպագրելու, Ավ․ Արասխանյանը կարդում է, շատ զարմանում և ասում․ «Ասացեք խնդրեմ, շուն ու կատու, և բանաստեղծություն, սրանք ի՞նչ կապ ունեն իրար հետ, էն էլ էս տեսակ վայրենի լեզվով»: 

***

Մի անգամ Թումանյանն ու բժիշկ Բուդաղյանը բժշկի ծննդավայր ուղևորվելիս գրազ են գալիս: Թումանյանի մանկական չքնաղ ստեղծագործություններից երեխաներն ամենաշատը սիրում էին «Շունն ու կատուն»: Իր՝  Թումանյանի համար էլ զարմանալի էր «Շունն ու կատվի» այդպիսի փառքը: Մի անգամ բժիշկ Բուդաղյանը Թումանյանի հետ գրազ է գալիս՝ ասելով, թե ճանապարհին ո՛ր երեխային էլ հարցնեն, «Շունն ու կատուն» անգիր կասի: Թումանյանը առարկում է: Ի վերջո գրազը շահում է բժիշկ Բուդաղյանը, որովհետև առաջին իսկ պատահած երեխան արտասանում է այն:

     ***

Թումանյանի հետաքրքիր կենացներից իր հուշերում նկարագրում է Վահան Թոթովենցը․ «Քսան տարի առաջ կար երկու նշանավոր բան - Խրիմյան Հայրիկը և իմ «Շունն ու կատուն»: Քսան տարի է անցել, բայց էլի երկու նշանավոր բան կա - իմ «Շունն ու կատուն» և Անդրանիկը: Խմում եմ երկու նշանավորներից մեկի՝ Անդրանիկի կենացը»...

Անդրանիկը ժպտալով պատասխանում է. «Կանցնեն տարիներ, ոչ ես կլինեմ, ոչ էլ Թումանյանը, բայց կլինի մի նշանավոր բան՝ «Շունն ու կատուն», խմենք նրա կենացը...»:

Թումանյանը 19 տարեկան էր, երբ որոշում է իր հայրենասեր ընկերների հետ մեկնել Արևմտյան Հայաստան`  ազատագրական շարժում կազմակերպելու համար։ Քանի որ գումար չուներ, ատրճանակ գնելու համար վաճառում է իր ամառային վերարկուն։ Սակայն այն օրը, երբ պիտի մեկնեին, Թումանյանը շատ ծանր հիվանդանում է և ամիսներով  գամվում անկողնուն։ Ընկերները ստիպված են լինում մեկնել առանց նրա։ 

Եթե չլիներ այդ հիվանդությունը, մենք վաղաժամ կզրկվեինք մեր  ամենայն հայոց բանաստեղծից։ Որովհետև Արևմտյան Հայաստան մեկնած նրա ընկերները բոլորն էլ զոհվում են։  Այսպիսով՝ ճակատագրական հիվանդությունը փրկում է նրա կյանքը։ 

***

Ներսիսյան դպրոցի աշակերտ եղած ժամանակ Հովհ. Թումանյանը երազում էր ծանոթանալ մեծ դերասան Պետրոս Ադամյանի հետ: Այդ առիթը ներկայանում է: Թումանյանը պիտի լիներ նույն բեմում մեծ դերասանի հետ, բայց խաղալու էր ընդամենը սպանված զինվորի դեր: Նրա գործն էր մի քանի րոպե անշարժ պառկած մնալ:

Բայց տեղի ունեցավ մի դեպք, որը Թումանյանի խոսքով՝ «Ադամյանին գրեթե սպանեց բեմի վրա»:

Ներկայացման մի հատվածում սպանված զինվոր Թումանյանը վիզը ծռում է՝ Եղիշեի դերը խաղացող Ադամյանին տեսնելու համար և հանկարծ սկսում է հազալ: Դահլիճում քրքիջ է սկսվում: Ադամյանը մի կերպ է փրկում ներկայացումը:

Պետրոս Ադամյանը

1915 թ․ էր։ Էջմիածնում ծովացած հայ գաղթականները մնացել էին հորդառատ անձրևի տակ։ Հովհաննես Թումանյանը, հակառակ կաթողիկոսի արգելքի, մարդկանց պատսպարում է նոր կառուցվող վեհարանում։ Հաջորդ օրը կաթողիկոսը բացատրություն է պահանջում․ ինչու է ինքնակամ արարք ցույց տվել, չէ՞ որ ինքն արգելել էր։ Թումանյանի բացատրությունը նրան չի գոհացնում և զայրացած հիշեցնում է․ «Դուք գիտե՞ք, որ ես ամենայն հայոց կաթողիկոսն եմ», Թումանյանն էլ պատասխանում է «Գիտե՞ք՝ ես էլ ամենայն հայոց բանաստեղծն եմ»

Ալբերտ Պարսամյան «Թումանյանը գաղթականների հետ»

1918 թ. մայիսի 29-ին թուրքերը մոտենում են Դսեղ գյուղին, և Հովհաննես Թումանյանը կազմակերպում է այդտեղ հավաքված բնակչության գաղթը Սանահինի ձորով դեպի Սանահին:

Երբ վրա է հասնում գիշերը, Թումանյանը սկսում է իր զարմանահրաշ առակներով, սրամիտ պատմություններով ուրախացնել գաղթականներին: Մեկ ժամ չանցած ՝ ձորում լսվում է գաղթականների լիաթոք ծիծաղը: Իսկ երբ բոլորը հանգստացած քնել էին, միայնակ բանաստեղծը, որն արդեն ստիպված չէր թաքցնել իր վիշտը, մարող խարույկի մոտ նստած լուռ արտասվում էր:

Սարգիս Մանգասարյան «Հովհաննես Թումանյան»

Թումանյանը որդեգրել է եղեռնից փրկված 13 երեխայի (տասն էլ ինքն ուներ, հիշում ես)։

Նրանց մեջ էր նաև Խորհրդային Հայաստանի ապագա ղեկավար Կարեն Դեմիրճյանի մայրը՝ Լուսնթագը, որի ողջ ընտանիքին սպանել էին իր աչքի առջև, փրկվել էին միայն ինքն ու քույրը: Արդեն մանկատանը Լուսնթագը կորցնում է նաև քրոջը: Նրա համար ծնող է դառնում Թումանյանը, ընտանիք՝ բանաստեղծի կինն ու երեխաները: Լուսնթագի հետագա ողջ կյանքում որպես ամենալուսավոր հուշ է մնում Թումանյանը:

նկարիչ՝ Խաչատուր Ազիզյան

Կոմիտասը, Մարտիրոս Սարյանը, Ավ․Իսահակյանը, Հովհ․ Թումանյանը

Երբ Թումանյանը դիտում է «Գիքորի» թիֆլիսյան բեմադրությունը (բեմ․՝ Միքայել Մանվելյան), բեմադրության վերջում տեսնելով հուզված երեխաներին, ինքն էլ է հուզվում և բեմադրիչին հարցնում է․ «Ինչո՞ւ է իմ Գիքորը մեռնում»։

Այդ տարօրինակ հարցից անակնկալի եկած բեմադրիչին Թումանյանը բացատրում է, որ այդ տեսարանը բեմի վրա շատ ծանր է: «Այնպես արա, որ Գիքորը բեմի հետևում լինի. թող երեխաները չտեսնեն, որ նա մեռնում է»,- պատվիրում է նա:

***

Գրող Գուրգեն Մահարու «Պատանեկություն» վիպակում տեղ է գտել որբանոցային շրջանի պայծառ ու տխուր մի հուշ.

«Եկավ Հովհ. Թումանյանը և շրջապատեց իրեն որբերով …խաղաղ դեմքով կանգնեց նա, լուռ նայեց ու հեռացավ: Հետագայում, երբ կարդացի «Հոգեհանգիստը», ինձ թվաց, թե նա հենց այն օրը, մեզնից հեռանալուց հետո գրեց այն»:

Թումանյանը գթության քույրերի հետ։ 1915 թ․

Հովհաննես Թումանյանը Թիֆլիսում ծանոթանում է Վիկտոր Համբարձումյանի հետ, երբ նա 8 տարեկան էր: Վիկտորի հետ զրույցից հետո հայ ժողովրդի ճակատագրով մտահոգ բանաստեղծը պայծառանում է և ասում .«Նայելով այս տղային՝ ես այժմ կարող եմ հանգիստ լինել հայ ժողովրդի ապագայի համար»:

Հաջորդ անգամ հանդիպում են, երբ Համբարձումյանը տասնչորս տարեկան էր: Նրանք երկար զրուցում են տիեզերքի, աստղերի մասին: Մի քանի օր անց Թումանյանը գրում է «Սիրիուսի հրաժեշտը» բանաստեղծությունը:

Սիրիո՛ւս, երկնից ահեղ անցվոր,
Ո՞ւրկից եկել,
Ո՞ւր ես թեքել,
Ո՞ւր ես ճեպում էդքան հըզոր,

Անճառ թափով,
Անծեր ճամփով,
Դարե՜ր, դարե՜ր հազարավոր։

Ղազարոս Աղայանին ու Հովհ․ Թումանյանին կապում էր մեծ բարեկամությունը։ Թումանյանը իրենից տարիքով մեծ Աղայանին կատակով Ասլան ապեր էր անվանում, Աղայանն էլ Թումանյանին՝ Ասլան բալա։ 

Աղայանի ու Թումանյանի ընկերության հետաքրքիր  դրվագներից է այս պատմությունը։ Մի անգամ Քուռ գետը գիշերը վարարում է, և  ցամաքի ահագին հատված ողողվում է ջրով։ Աղայանը  ջրով ողողված հատվածում տեսնում է փոքր հողաբեկորի վրա կանգնած  անհույս կլանչող մի գամփռի։ Գալիս է Թումանյանի մոտ, պատմում այդ մասին, ու երկուսով մահակներով ու պարաններով զինված՝ գնում են շանը փրկելու։

Բայց ճանապարհին մի խումբ շներ են հարձակվում բանաստեղծների վրա, և նրանք մեծ դժվարութամբ են ազատվում իրենց հալածող շներից։

Այն շանը դեռ օգնել չկարողանալու հարցով մտահոգ բանաստեղծները հանկարծ նկատում են, որ մի խումբ մարդիկ են հավաքվել ու ծիծաղում են իրենց «տարօրինակ» գործողությունների վրա։

***

Թումանյանն օժտված էր զարմանալի հեռազգացությամբ: Նա իր աշխատասենյակում աշխատելիս է լինում, երբ գրիչն ընկնում է ձեռքից, և նա բացականչում է.

    -Ղազարն ընկավ….(նկատի ունենալով Ղաղարոս Աղայանին):

Թումանյանի կինը որդուն ուղարկում է Աղայանենց տուն, որը վերադառնում է Աղայանի մահվան բոթով:

Թումանյանը զգացել է նաև հոր մահը:

Հովհ․ Թումանյանն ու Ղազարոս Աղայանը

Հ. Թումանյանի մեկուկեսամյա դստրիկի՝ Թամարի շնորհիվ են կորստից փրկվել «Վայրէջք» և «Մի կաթիլ մեղր» ստեղծագործությունները: Ահա թե ինչպես: Այդ ստեղծագործությունները Թումանյանը գրել է 1908թ.՝ Մետեխի բանտում եղած ժամանակ, ծխախոտի թղթի վրա: Որպեսզի դրանք չընկնեն բանտապահների ձեռքը, Թումանյանը կնոջ հետ այցելության եկած փոքրիկ Թամարի զգեստի մեջ է թաքցնում դրանք և փրկում անդառնալի կորստից:

Թումանյանը հանրային լայն գործունեության և չափազանց հյուրասեր լինելու պատճառով չէր հասցնում գրականությանը շատ ժամանակ տրամադրել: Նրա կյանքը կարելի է բնորոշել Օսկար Ուալդի խոսքերով. «Ես իմ տաղանդը գործ դրի գրականության մեջ, իսկ հանճարս շռայլեցի կյանքում»: Լեգենդար հյուրասիրությամբ հայտնի այդ մարդը, որի տուն պետք է այցելեր Թիֆլիս ժամանած յուրաքանչյուր մշակութային գործիչ, երբեմն երազում էր մենակության մասին: «Մենակությունը աստվածային դրություն է»,- գրում է նա իր նամակներից մեկում: Իրեն հատուկ նուրբ հումորով 10-ը երեխաների հայրը հետևյալ զուգորդությունն է անում. «Անշուշտ եթե Աստված էլ կին ու երեխաներ ունենար, նա էլ չէր կարող աշխարհքն ստեղծել կամ, ով գիտի, ինչի նման բան պիտի ստեղծեր»:

Հովհաննես Թումանյանն ուներ հավատարիմ աջակից՝ իշխանուհի Մարիամ Թումանյանը։

Նա զարգացած, հմայիչ, մեծահոգի կին էր, հանրային գործիչ։  

Երիտասարդ տարիներին մի պահ է գալիս, որ Հովհաննես Թումանյանը ֆինանասական խնդիրները լուծելու համար որոշում է  քահանա դառնալ, բայց Մարիամ Թումանյանն ամեն ինչ անում է, որ հանճարեղ բանաստեղծը  նման ճարահատ որոշումներ չկայացնի։

Մարիամը ամուսնացած էր վրացահայ մի իշխանի հետ, ունեին 6 երեխա, Թումանյանը ևս հրաշալի ընտանիք ուներ։ Մարիամի հետ նրան կապում էր վեհ բարեկամությունը, հոգևոր մտերմությունը, որը տարիների ընթացքում վերաճում է սիրո, բայց նրանք երկուսն էլ հաղթահարում, անտեսում են իրենց զգացմունքները և շարունակում են մնալ ուղղակի բարեկամներ։

Մենք չէինք կարող միանալ,– գրում է իշխանուհի Մարիամ Թումանյանը,– որովհետև երկու ընտանիք պիտի քանդվեր, իսկ ուրիշի դժբախտության վրա հիմնված բախտավորությունը երբեք ուրախություն չի տալիս մարդուն։

Իշխանուհի Մարիամ Թումանյանը

Հ․ Թումանյանը շատ բանաստեղծություններ է նվիրել իշխանուհի  Մարիամ Թումանյանին, բայց հետո ոչնչացրել է։ Հայտնի է, որ «Հրաժեշտ» բանաստեղծությունը նրան է նվիրված․

․․․Ա՛խ, առանց քեզ տխուր կյանքիս

Օրը տարի կդառնա,
Բայց, ուր լինիս, դարձյալ հոգիս
Շուրջդ պիտի թրթռա․․․

Իսկ իշխանուհի Մարիամը նամակներից մեկում գրում էր. «Իմ փափագս է, որ ձեզ այնպես պաշտպանեմ, որ ոչ մի մարդ չդիպչի ձեր զգայուն սրտին, որ ձեր հոգին հանգիստ լինի, որ ձեր առողջությունը վերականգնվի: Հավատացե՛ք, որ այս տողերը գրելիս ես լալիս եմ, որ իմ բոլոր ճիգերն իզուր են, եւ ես չեմ կարող տալ ձեզ հանգստություն, չեմ կարող պաշտպանել ձեր սիրտը կոպիտ ձեռքերից: Ես կուզենայի ձեզ խնամել, ինչպես մի քնքուշ ծաղիկ, պահպանել թե՛ արեգակի այրող ճառագայթներից, թե՛ ձմեռվա ցրտից: Ձեր ամեն մի վիշտը արձագանք է գտնում սրտիս մեջ»:

 Աղբյուրը՝ Սուսաննա Հովհաննիսյան «Հովհ․ Թումանյանն ու իշխանուհի Մարիամ Թումանյանը»

***

«... Հայրիկի քեֆը գործ էր»,- գրել է բանաստեղծի դուստրը՝ Նվարդը:

Ինքը` Թումանյանը, խոստովանում էր, որ մարդկանց հետ շփվելն իր համար ստեղծագործել է նշանակում: Մեծանուն հյուրերի կողքին նստում էին Թումանյանի 10-ը երեխաները, որոնց բանաստեղծը ասում էր .

«Նստեք ու լսեք իմ հյուրերին, կարդացեք գրադարանիս գրքերը: Մեր տունը՝ ձեզ համալսարան»:

Թումանյանը դստեր՝ Նվարդի հետ

Ոչ միայն Թումանյանն էր ապրում իր ժողովրդի դառը ճակատագրով, այլև նրա ամբողջ ընտանիքը:

Նրա չորս որդիներն էլ զինվորներ էին, չորս դուստրերը՝ գթության քույրեր:

Սրա լավագույն ապացույցը Անդրանիկին ուղղված Թումանյանի նամակն է, որտեղ նա հայտնում է, որ պատրաստ է նվիրաբերելու ամենակարևորը, ինչ ունի կյանքում.

«Սիրելի՛ Անդրանիկ, ահավոր մոմենտի առջև ամեն մարդ պետք է ընդհանուրի սեղանին բերի ինչ որ ունի և կարող է` թե՛ վերահաս վտանգը կանխելու, թե՛ բաղձալի խաղաղության հասնելու համար: Ես չորս տղա ունեմ, չորսն էլ Երկրի կառավարության Ազգային խորհրդի և քո տրամադրության տակ են, իսկ չորս աղջիկներս էլ պատրաստակամ գնում են թիկունքի աշխատանքներին, ինչի որ ընդունակ կլինեն»:

1919 թ. Թիֆլիսում տոնվում է Հովհաննես Թումանյանի 50-ամյակը: Հավաքույթներից մեկի ժամանակ, Թումանյանը, սկսելով իմաստուն ու հումորաշատ կենացները, խմում է մեծ դերասան Հովհաննես Աբելյանի կենացը` շնորհակալություն հայտնելով նրանից, որ հայ բեմը փրկեց անշնորհք դերասանից և գրականությանը նվիրեց մի բանաստեղծ: Զարմացած ներկաներին բանաստեղծը բացատրում է, որ երիտասարդ տարիներին ինքը փոքրիկ դերով հանդես է եկել թիֆլիսյան թատրոնում: Երբ ներկայացումից հետո Թումանյանն Աբելյանից կարծիք է հարցրել, նա ասել է, որ ավելի լավ կանի ուրիշ գործով զբաղվի: