Աշուղ Ջիվանու որդին՝ Գարեգին Լևոնյանը, պատմում է Իսահակյանի ու Թումանյանի հետ կապված մի դրվագ, որը պատահել էր իր հոր հուղարկավորության ժամանակ  և ջերմացրել էր իր և ականատեսների հոգիները։

 1908 թ․Իսահակյանն ու Հովհաննես Թումանյանը Մետեխի բանտում էր, նրանց հարևան բանտախցիկներում էին պահում։

Այդ ընթացքում վախճանվում է աշուղ Ջիվանին։ Թաղման թափորը անցնում է Մետեխի բանտի մոտով։ Մարդիկ հայացքներն ուղղում են դեպի բանտն ու տեսնում Թումանյանին ու Իսահակյանին, որոնք բանտի լուսամուտի ճաղերից թափահարում էին թաշկինակները՝ դրանով կարծես ասելով, թե իրենք էլ են թափորի մասնակիցների կողքին․․․

Իսահակյանն ու Թումանյանը Անիում

Իսահակյանի մեծ սերը․ «Շուշիկի նկարը աստղերի մեջ է»

Իսահակյանը 16 տարեկան էր, Շուշանը՝ 14, երբ երբ ծնվեց սերը։ «Երբ սիրում էի Շուշիկին ուրիշ տեսակ մարդ էի, երկրային չէի․․․Իմ ողջ էությունը երգի ու երազի թևերով հյուսեցի նրա սիրելի էության հետ»։

18 տարեկան էր Իսահակյանը, երբ աննշան պատճառով վիճում են և մի քանի ամիս չեն շփվում, այդ ընթացքում Իսահակյանը մեկնում է արտասահման սովորելու և այնտեղ լսում է Շուշանի ամուսնության լուրը։

Այս ցավը Իսահակյանը երբեք չի մոռանում, ծնվում են մերժված սիրո մասին գեղեցիկ ստեղծագործությունները

Սիրեցի, յարս տարան, յարա տվին ու տարան,

Էս ինչ զուլում աշխարհ է, սիրտս պոկեցին, տարան․․․

Շուշանիկ Մատակյանը

Որոշ ժամանակ անց, Իսահակյանը սիրահարվում է Շուշիկի քրոջը՝ Աննիկին, բայց այս զգացմունքն էլ է նրան ավելի շատ ցավ պատճառում։

***

Իսահակյանի կյանքում շատ կանայք են եղել, նրանց մեջ նաև Խաչատուր Աբովյանի դուստրը՝ Վիկտորյան, բայց Շուշիկի հանդեպ սերը ուղեկցում է նրան ողջ կյանքում։

Տարիներ հետո Իսահակյանը գրում է․ «Հուր-հավիտյան, մինչև մահ, գերեզման չեմ մոռանա ես նրան։ Հիմա կարող եմ ասել, որ իմ կեսը մեռել է․․․և ուրիշ ոչինչ, իսկ մնացյալը՝ լռություն։

***

Մի անգամ հարցնում են, թե նոր գրքում արդյոք  լինելո՞ւ է Շուշիկի նկարը, Իսահակյանը պատասխանում է․ «Շուշիկի նկարը աստղերի մեջ է»։

Իսահակյանը կնոջ և որդու հետ

                                    «Հայդուկի երգերը»

Իսահակյանը «Դրոշակ» ամսագրում տպագրում  է իր «Հայդուկի երգերը»՝  Հայ գուսան գրական անունով։ Մի անգամ Վերնատան հավաքներից մեկի ժամանակ Ղազարոս Աղայանը ասում է․ «Վստահ եմ, որ հեղինակը մեզնից մեկն է, կովկասահայ է, բայց թե ով է, չեմ հասկանում»։ Իսահակյանի դեմքի շիկնանքից շուտով բոլորը հասկանում են, թե ով է հեղինակը։ Աղայանը համբուրում է ճակատն ու ասում․ «Կեցցես, Ավո՛, դու առաջինը եղար, որ երգեց ազգային- ազատագրական պայքարը»։

  Իսահակյանը Կոմիտասի կողքին է եղել այն շրջանում, երբ Կոմիտասը նոր էր գտել ու մշակել «Մոկաց Միրզա» երգը և երջանիկ էր զգում այդ գյուտով։

Կոմիտասը Իսահակյանին ասում է․ «Այս երգը շատ հին է, հեթանոսական դարերից, թերևս: Տե՛ս, ի՜նչ հզոր ձայներ կան, ի՜նչ խրոխտ շեշտեր: Մեր բարձր լեռներից, շառաչուն ջրերից, խոժոռ ժայռերից են ծագում առել: Մեր քաջ նահատակների հոգուց է բխել այս առնական երգը: Այնքա՜ն հին է նա, որ անշուշտ Ձենով Օհանը երգել է, Սասունցի Դավիթը լսել…»։

Հենրիկ Սիրավյան «Կոմիտասն ու Իսահակյանը»  

   Հանդիպում Կոմիտասի հետ

Արտասահմանում ապրելիս Իսահակյանը Կոմիտասի աշակերտուհու՝ Մարգարիտ Բաբայանի հետ այցելում է հոգեբուժարանում գտնող Կոմիտասին։

Կոմիտասը նրանց ճանաչում  և ասում է․

-Դո՞ւ ես, Ավետիք, ու՞ր էիր, ինչո՞ւ այդքան ուշացար․․․

Իսահակյանը կարմիր խնձորներ է տալիս Կոմիտասին, հիշեցնում էջմիածնում անցկացրած օրերը։

Կոմիտասը տխուր ժպտում է, վերցնում խնձորները  և հանկարծ մտահոգ հարցնում․

-Ավետի՛ք, ո՞ւր են թղթերս, գրվածքներս, ո՞ւր են, այրվել են․․․ ամենուր կրակ, արյուն․․․

-Թղթերդ այնտեղ են, էջմիածնում՝ քո սենյակում, դաշնամուրդ էլ  է այնտեղ լավ պահպանված։ Այնտեղ բոլորը քեզ են սպասում, անպայման կգաս․․

Կոմիտասը մի պահ լսում է, հետո մի ակնթարթում մռայլվում։ Բժիշկն ասում է, որ գնալու ժամանակն է․․․

Իտալիայում ապրելու տարիներին Իսահակյանն ընտանիքի հետ թանգարանում շրջելիս հիանում է Կանովայի կերտած Պաոլիանայի արձանով  և թանգարանի պահակից թաքուն մի համբույր է դրոշմում Պաոլինայի մարմարե ուսին։ Դուրս է գալիս պահակը, որը սա շատ լավ նկատել էր, և ասում է, որ տուգանք պետք է վճարի։ Իսահակյանը վճարում է, իսկ պահակն ասում է. «Դուք ո՛չ առաջինն եք, ո՛չ էլ վերջինը»։ Այս միջադեպը շատ էր զվարճացրել Իսահակյանին, ու այդ դեպքը հիշելիս ասում էր. «Ի՜նչ հզոր է արվեստի ուժը, քարին կյանք է տալիս»։

Ըստ Վիգեն Իսահակյանի «Հայրս» գրքի

Կանովայի «Պաոլինան»

  Իսահակյանը և Չարենցը

 Ավ. Իսահակյանը պատմել է, թե ինչպես է առաջին անգամ հանդիպել Չարենցի հետ։  Գործով Կարսում է լինում վարպետը, երբ նկատում է մի նիհար, կարճահասակ պատանու՝ սուր ու ծուռ քթով, որը ճնշող հայացքով, առանց աչք թարթելու նայում էր նրան։ Բանաստեղծը փորձում է ազատվել տղայի ուշադրությունից, բայց չի հաջողվում, շարունակում է անթարթ նայել։ Այդ ժամանակ Իսահակյանը մոտենում ու ապտակում է։

Տարիներ հետո, երբ 1925 թ․ Չարենցը ծանոթանում է Իսահակյանի հետ, հիշեցնում է այդ պատմությունը և ավելացնում, որ այդ ժամանակ իր ձեռքին Իսահակյանի «Երգեր ու վերքեր» գիրքն է եղել, որը կարդացած լինելով՝ ուզեցել է տեսնել Իսահակյանին:

Իսահակյանը իր արարքն այլ կերպ բացատրել չկարողանալով՝ ժպտալով ասում է.

 - Եղի´շ ջան, ընդունի՛ր այդ ապտակս որպես «ուստա սիլլասի» (վարպետի ապտակ):  Ապտակս ուժգին է եղել, դրա համար էլ լավ բանաստեղծ ես դարձել»։ 

Վենետիկի  Ս․ Մարկոսի հրապարակում  աղավնիները նստում են Չարենցի ուսերին ու ձեռքերին։ Իսահակյանը ասում է․ «Տեսնո՞ւմ ես, Եղի՛շ, դու ավելի բախտավոր գնվեցիր, քան ես»։ Չարենցը պատասխանում է․ «Ավետի՛ք, բախտի թռչունը չես բռնի․․․»։

***

1937 -ին Իսահակյանի ընտանիքը տեղափոխվում է նոր բնակարան։ Այստեղ նրանք Չարենցի հարևաններն էին։ Վիգեն Իսահակյանը պատմում է, որ մի անգամ, մայրը մի մեծ կաթսա հարիսա է եփում և հարսի՝ Բելլայի հետ մի աման էլ Չարենցին ուղարկում։ Չարենցն ախորժակով ուտում է  և խնդրում Բելլային սպասել․

-Կա՛ց, Ավոյին իր գալիք ծննդյան առթիվ ուզում եմ մի նվեր անել։

Բելլան հիշեցնում է, որ նրա տարեդարձը հոկտեմբերի 30-ին է և դեռ շատ ժամանակ կա։

-Կա ժամանակ, բայց ես ունե՞մ արդյոք ժամանակ․ այնպես որ ուզում եմ՝ Ավետիքն ինձնից հիշատակ ունենա։

Եվ գեղեցիկ հուշանվերներ է ուղարկում։

Չարենցը ճիշտ էր։ Հուլիսի 26-ին նրան ձերբակալում  են։ Նա մահանում է նոյեմբերի 27-ին՝ բանտի հիվանդանոցում անտանելի տանջանքներ կրելուց հետո։

 Հովհաննես Զարդարյան «Իսահակյանն ու Չարենցը»

1937թ , երբ  Չարենցի կինը՝ Իզաբելլան, վերցնում է բանտում գտնվող Չարենցի սպիտակեղենը, որ լվանա, պահնորդներից մեկը ծածուկ նրան է փոխանցում Չարենցի նամակը, որը գրված էր մատիտով սպիտակ թաշկինակի վրա: Այն Իսահակյանին էր ուղղված։ Թաշկինակի վրա գրված է Չարենցի վերջին բանաստեղծությունը։ Չարենցը գրել էր. «Սիրելի՛ Ավետիք, ներքևում երգում էին քո երգը, սիրտս լցվեց, և ես գրեցի հետևյալ ստիխը. ընդունիր իբրև ձոն և ողջույն»:

Որքան գնում - այնքան խոնարհ,

Այնքան անհուն և այնքան ջերմ

Ես խոնարհում եմ քո առջև

Ե´վ սեր, և´ սիրտ, և´ քնար:

Արդեն ցնորք է անհնար`

Ունենալ երգ այնքան նայիվ,

Որ հմայե երեխային

Եվ ծերունու սրտում մնա․․․

․․․․Ա՜խ, կուզեի ես ունենալ

Գոնե մի երգ այնքան ջերմին,

Որ գրեի խուղիս որմին -

Եվ նա հավետ այնտեղ մնար․․․

Իսահակյանն այն պահում էր որպես ամենաթանկ մասունք` երբեմն ցույց տալով ամենահուսալի մարդկանց:

Իսահակյանը այն բացառիկ գրողն էր, որ Չարենցի եղերական մահից հետո համարձակվում է այցելել նրա երեխաներին ժամանակավորապես խնամող Ռեգինա Ղազարյանին։ Նա պատմում է․ «Նշված օրը Վարպետը եկավ և որոշ հարցուփորձից հետո ցանկացավ նայել Չարենցի որոշ ձեռագրեր․․․ Վարպետը ձեռագրերը մեկառմեկ նայելուց հետո առանձնապես կանգ առավ մանր ու խիտ գրված չորս մեծ էջերի վրա, նկատելիորեն հուզվեց և երեխաներին դողացող ձեռքերով նստեցնելով ծնկներին` սկսեց լուռ արտասվել: Արտասվում էի նաև ես: Մոտ երկու ժամ մնալուց հետո վարպետը մի ծրարի մեջ 150 ռուբլի հանձնեց երեխաների համար և գնաց»:

Սևանը Հայաստանի աչքն է

40-ական թթ․ խորհրդային ղեկավարությունը որոշում էր կայացրել Սևանի ջուրն օգտագործել ոռոգման նպատակով։ Իսահակյանը պայքարում էր դրա դեմ, որքան ուժ ուներ․ «Ես` Ավետիք Իսահակյանս, և Ամենայն հայոց կաթողիկոսը կոչ ենք անում ձեզ` փակեք Սևանն արյունաքամ անող դարպասները․․․Սևանը հայ ժողովրդի դարավոր արցունքներից գոյացած սուրբ լիճն է»:

«Հասկացե՛ք, մեր չոր Հայաստանի գոյատևման համար Սևանա լճի ջրային պաշարները կյանքի աղբյուր են ոչ միայն ներկայի, այլև ապագայի համար: Սևանը Հայաստանի աչքն է: Նա ուշիուշով նայում է, հսկում ու որտեղ չորություն է, խոնավության կարիք կա, շտապ մի կտոր ամպ է ուղարկում»:

«․․․Նույնիսկ Զվարթնոցը և Գառնիի տաճարը կարելի է վերականգնել, իհարկե, մեծ դժվարություններով և մեծ ծախսերով, բայց կարելի է: Մինչդեռ բաներ կան, որ ոչ մի գնով, ոչ մի ջանքով, նույնիսկ կյանքի գնով չի վերականգնվի, չի շտկվի: Աստված հայերիս նկատմամբ առհասարակ ժլատ է եղել և այս դեպքում մեր մայր հողին պարգևել է մի հրաշք, երկնքից պոկել է մի մարգարիտ և տեղադրել Գեղամա լեռներում՝ 2000 մետր բարձրության վրա․․․ դուք ուզում եք այս հավերժությունը մի քանի տասնյակ տարիների ընթացքում ոչնչացնել, օձերի և կարիճների բնի վերածել. դա հրեշավոր անմտություն է, սրբապղծություն, կա՛նգ առեք… Սևանը Հայաստանի աչքն է»,-  ասում էր Վարպետը։

    Պայքարը արդյունք տվեց, կառուցվեց Արփա-Սևան ջրատարը, որով Արփան շունչ տվեց հոգեվարք ապրող Սևանին։ Այսօր էլ Սևանը խնդիրներ ունի, ու Վարպետի խոսքերը պետք է մեզ համար ուղենիշ լինեն։

Էդուարդ Իսաբեկյան «Իսահակյանը Սևանում»

Մի անգամ դաշտում զբոսնելիս Իսահակյանը լսում է իր բառերով գրված «Մաճկալ ես, բեզարած ես...» երգը։ Վարպետը տեսնում է, որ վար անող գյուղացին է երգողը։ Մոտենում, հարցնում է, թե ինչ էր երգում։

-էդ քո խելքի բանը չէ, էդ մեր երգն է,- պատասխանում է գյուղացին՝ ոտքից գլուխ չափելով կոստյումով Վարպետին։

    ***

Իսահակյանն առաջիններից էր, որ ունեցել է հեռուստացույց և ռադիո։ Հեռուստացույցի մասին խոսելիս ասում էր․ «Այս արկղը մեր սերունդներին կփչացնի»։

    ***

Աբովյան 15 հասցեում գտնվող  Կաթողիկե մատուռ- եկեղեցին կանգուն մնացած երևանյան ամենահին շինությունն է։ Այն քանդելուց փրկել է  Իսահակյանը՝ այդ մասին խնդրելով Խորհրդային Հայաստանի ղեկավար Գրիգոր Հարությունյանին։

«Սա իմ փրկածն է», - հաճախ հպարտությամբ ասում էր նա՝ Աբովյան փողոցով անցնելիս։ Ապա մտնում էր բակ, գլխարկը հանած երկար կանգնում եկեղեցու առաջ։

Վարպետի կյանքի վերջին շրջանում մի անեկդոտ էր շրջում քաղաքում։

Իսահակյանը հիվանդ էր ու ժամ առ ժամ լուրեր էին տարածվում, թե մահացել է։

Մի անձնավորություն պարզելու համար զանգում է Իսահակյանի բնակարան։ Հեռախոսը վերցնում է Վարպետը։

-Վարպետ դու՞ք եք, զարմացած ու շփոթված հարցնում է նա։

 -Ես եմ, -պատասխանում է Իսահակյանը։

-Բա ասում էին․․․

-Ի՞նչ, որ մեռե՞լ եմ։  Որտե՞ղ էին ասում։

Մարդը տալիս է մի հեղինակավոր հիմնարկի անուն։

-Հա, -ասում է Իսահակյանը,-Եթե իրենք են ասում, ուրեմն ճիշտ է։

Ըստ Վահագն Դավթյանի հուշերի

Ավետիք Իսահակյանը ռեկորդակիր է կենդանության օրոք իր ստեղծագործությունների հիման վրա ստեղծած երգերով։

Նրա կենդանության ժամանակ ձայնագրվել է 160 երգ՝ Ռախմանինովի, Իպոլիտով-Իվանովի և այլ կոմպոզիտորների մեղեդիներով:  Այս ցուցանիշով նա գերազանցում էր հայ մյուս բանաստեղծներին:

***

Մի անգամ Իսահակյանը Բեթհովենի Յոթերորդ սիմֆոնիայի երկրորդ մասի՝ «Մահվան քայլերգի» մասին ասում է. «Ես չգիտեմ մի ուրիշ ստեղծագործություն, որ այդքան արտահայտի մահվան կսկիծը, բայց այնքան խոր, որ միաժամանակ հեռացնի հոգեկան ցավից, բարձրացնի, դարձնի իսկական փիլիսոփա.... Ես ինձ երջանիկ կզգայի, եթե իմանայի, որ հոգեհանգստիս ժամանակ երաժշտությունը մոռացնել կտա, որ ես մեռած եմ»։
Իսահակյանի հոգեհանգստին հնչում էր Բեթհովենի 7-րդ սիմֆոնիան՝ Օհան Դուրյանի ղեկավարությամբ:
Բանաստեղծի խոսքն ընկերները չէին մոռացել: