Կարող ես լսել այստեղ

«Խենթը» վեպում նկարագրված դեպքերը տեղի են ունեցել 1877-88 թթ․ ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ, երբ Րաֆֆին 43 տարեկան էր։ Նա անձամբ ճանաչել է Սամսոն Տեր-Պողոսյանին, որի հերոսական արարքն էլ ոգեշնչել է ստեղծելու գլխավոր հերոսի՝ Վարդանի կերպարը։

Սամսոն Տեր- Պողոսյան՝ Խենթի նախատիպը։

Սամսոն Տեր-Պողոսյանը ազատ խոսում էր հայերեն, ռուսերեն, քրդերեն, թուրքերեն: Բայազետի պաշտպաններին փրկելու համար նրան շնորհել են սպայի կոչում, Սուրբ Գեորգիի «Ոսկե խաչ» շքանշան, ազնվականի տիտղոս, մինչ մահը՝ թոշակ։

  Նա հետագայում էլ մասնակցել ազատագրական կռիվների, հայրենի Արա գյուղում դպրոց է հիմնել իրեն տրամադրված գումարով։ Թաղված է Էջմիածնի Սուրբ Գայանե եկեղեցու բակում: Տապանաքարին փորագրված են «Խենթ» և «Վարդան» բառերը: 

Սակայն սրանով այս հերոսական ընտանիքի պատմությունը չի ավարտվում։ Սամսոնի հերոս որդին՝ Արսեն Տեր-Պողոսյանը,  եղել է զորավար Անդրանիկի զինվորներից, մասնակցել է 1918 թ․ Բաշ Ապարանի ճակատամարտին որպես աշխարհազորի հրամանատար։ Հետո մասնակցել է հույն-թուրքական պատերազմին, ստացել գնդապետի կոչում։

 Երբ թուրքերը պաշարում են Բայազետի բերդը, անելանելի վիճակ է առաջանում բերդի կայազորի և շրջակա գյուղերի բնակչության համար։ Անհրաժեշտ էր այդ մասին լուր հասցնել ռուսական զորքերի հրամանատար Տեր-Ղուկասովին։ Ոչ ոքի դա չի հաջողվում, միայն կամավոր Սամսոնն է (վեպում՝ Վարդանը) քրդի հագուստով և խենթ ձևանալով կարողանում դուրս գալ պաշարված բերդից և տեղյալ պահել Տեր-Ղուկասովին՝ փրկելով իրավիճակը։ Ահա այս պատմական դեպքերն են արտացոլված «Խենթը» վեպում։ 

Բայազետի բերդից դուրս գալուց  և նամակը Տեր Ղուկասովին հանձնելուց հետո Վարդանը շտապում է դեպի Ալաշկերտի գյուղերից մեկը, որտեղ իր սիրելին էր։ Իսկ մենք հնարավորություն ենք ստանում  պարզելու, թե ինչ է տեղի ունեցել այս դեպքերից առաջ։ 

Տանուտեր Խաչոյի տան դուռը բաց էր բոլոր հյուրերի առաջ (հիշում ես, չէ՞, այդպիսին էր նաև Րաֆֆու հայրական օջախը)։  Նրա շեն հարկի տակ հաճախ հավաքվում են երկրի տարբեր կողմերից եկած հայ գործիչներ, որոնք քննարկում են հայ ժողովրդի վիճակը և այդ կացությունից դուրս գալու ուղիները։ Հարաբերական խաղաղության պայմաններում մի կողմից քրդերն էին Ֆաթթահ Բեկի գլխավորությամբ անընդհատ կողոպտում հայերին, մյուս կողմից Թովմաս Էֆենդին՝  հայ հարկահավաքը: 

«Մենք հայ ենք, ասում է տանուտեր Խաչոն, - մենք մեր ձեռքով մեր տունը քանդում ենք։ Անմիաբանությունը, երկպառակությունը, նախանձը, ատելությունն ու հազար ու մեկ տեսակ չարությունը շատ ժամանակներից բույն են դրել մեր հոգու մեջ, ու մենք կրում ենք մեր մեղքերի պատիժը»։

Սամսոն Տեր Պողոսյանի գերեզմանը Էջմիածնի Ս․ Գայանե եկեղեցու բակում։

Ազատագրման մասին խոսելիս ծերունի Խաչոն ասում է. «Հիմա, որդի, հողը պատրաստ չէ, ժողովուրդը պատրաստ չէ»: Սակայն նրա հյուրերից Սալմանը պատասխանում է «Համբերությունը մահ է… գերեզմանի մեջ է միայն մարդ համբերող դառնում: Մեր տանուտերերը, մեր վարդապետները մեզ համբերություն են քարոզում… Ախար նրանք քանդեցին մեր տունը և այս ստրկական վիճակին հասցրին մեզ: Եթե կա մի բան, որ կարող է փրկել հարստահարված և ճնշված ժողովուրդներին, դա է՝ բողոքը, ինչ կերպով և հայտնվելու լիներ նա…»:

Սա նաև Րաֆֆու կարծիքն է։

Տանուտեր Խաչոյի զավակներից կրտսերը գեղեցիկ Լալան է, որի աղջիկ լինելը ծնողները թաքցնում են։ Նրան տղայի զգեստներ են հագցնում և Ստեփանիկ անվանում, որպեսզի քրդերի ագահ աչքից հեռու մնա ու չար բախտի չարժանանա։ Լալա-Ստեփանիկի աղջիկ լինելը գիտեր Վարդանը։ Նրանք փոխադարձաբար սիրում էին իրար։Սակայն Լալայի գաղտնիքը ուրիշներներն էլ գիտեին․․․ Այստեղիղ էլ սկիզբ են առնում ողբերգական իրադարձությունները․․․

Վեպի կարևոր հատվածներից է Վարդանի երազը։ Այն ներկայացնում է Րաֆֆու երազած Հայաստանը։ Հենց այս հատվածի համար են շատերը նրան մարգարե անվանել, ոմանք էլ՝ ուտոպիստ (հանրային կյանքի այնպիսի ծրագրեր ներկայացնող, որոնք հնարավոր չէ իրագործել)։

Րաֆֆու ժամանակներում չկային այն դպրոցները, ինչպիսին նա նկարագրում է Վարդանի երազում։

Գյուղերում համատարած «տեր Թոդիկի դպրոցներ» էին, որն այդպես պատկերավոր Րաֆֆին  նկարագրում է «Կայծեր» վեպում, չկար պետություն։ Իսկապես, Րաֆֆին շատ հարցերում մարգարեացել է։

Հիշեցի պատանիների սիրելի ֆանտաստ գրող Ժյուլ Վեռնի մասին։ Այո, այն ժամանակ միայն նա կարող էր երազել Լուսին թռչելու ու օվկիանոսի հատակում գործունեություն ծավալելու մասին, բայց ամեն մի նոր բան սկսվում է երազանքից․․․Իսկ եթե դեռ չես կարդացել նրա գործերը, ապա շտապիր բացահայտել նրա զարմանալի աշխարհը։

Մի  հետաքրիր բան էլ պատմեմ։ «Խենթը» վեպում մի հերոս կա՝ վաղարշապատցի բժշկապետը, որի նախատիպը բժիշկ Բագրատ Նավասարդյանն էր։ Նա «Խենթը» կարդալիս  գրքի լուսանցքներում արել էր գրառումներ, որոնց մեջ հաճախ կրկնվում էր «մարգարե Րաֆֆի» արտահայտությունը․․․

Ինչո՞ւ «Խենթը»։

Երևի ասես՝ որովհետև Վարդանը խենթ էր ձևացել։

Բայց եթե մի փոքր խորությամբ նայենք, ապա Րաֆֆու միտքն այն է, որ միայն սրբազան խենթությունը կարող է փրկել մեր երկիրը կործանումից։

Յուրօրինակ մի խենթ է նաև Սալմանը, որը քայլում է գյուղից գյուղ, փորձում է դպրոցներ հիմնել և ձևափոխել հայերի մտածելակերպը, խեղճության փոխարեն պայքարելու կամք ու ազգային գիտակցություն սերմանել:

Հիշո՞ւմ ես Պարույր Սևակի բառերով «Սարդարապատ» երգը՝ «Երբ չի մնում ելք ու ճար, խենթերն են գտնում հնար․․․»։

«Խաչագողի հիշատակարանը» վեպը իրական հիմք ունի։ Խաչագողերի Սավրա գյուղի մասին Րաֆֆուն պատմել էր Ատրպատականի առաջնորդը։  Րաֆֆին լինում է այդ գյուղում, տեսնում է խաչագող Մուրադի շիրիմը, ծանոթանում նրա ծեր կնոջ հետ։ Գյուղի ծերունիները պատմում են նաև քավոր Պետրոսի մասին։

 Խաչագողը սրբություն չունեցող հանցագործ էր, որը հաջողությամբ կարողանում էր ներկայանալ տարբեր կերպարներով, այդ թվում՝ ջերմեռանդ հավատացյալի։ Նրանք հաճախ կրոնավոր ձևանալով հայտնվում էին եկեղեցիներում և գողանում թանկարժեք խաչերը։ Այստեղից էլ նրանց անունը։

Վեպը հուշապատման ձևով է։ Պատմում է Մուրադը, որը գյուղացի ազնիվ ու համեստ երիտասարդ էր, բայց ակամայից հայտնվելով իր ընտանիքի «բարեկամ» քավոր Պետրոսի ազդեցության տակ՝ դառնում է հանցագործ։ 

 «Խաչագողի հիշատակարանը» և «Կայծեր» վեպերի միջև կապ կա․ «Կայծեր»-ի հերոսներին  մի ակնթարթ տեսնում ենք նաև այս վեպում։ Նրանք Մուրադին առաջարկում են միանալ իրենց, բայց քավոր Պետրոսի «մոգական» ազդեցությունն ավելի մեծ է լինում։ 

Յոթ տարի Մուրադն ավելի ու ավելի է մխրճվում հանցանքների մեջ, բայց նրա խիղճը քավոր Պետրոսը հանգստացնում է այն մտքով, թե իրենք այդ արյունոտ փողերով նաև բարի գործեր են անում։

Մուրադը հետագայում սիրո միջոցով  պիտի մաքրագործվի։ Նրան դեռ կհանդիպենք «Կայծեր» հրաշալի վեպում։ 

«Խաչագողի հիշատակարանը» վեպի հիման վրա 2010 թ․ Հրաչ Քեշիշյանը նկարահանել է «Խաչագողի հիշատակարանը» ֆիլմը։ Դիտման նախընտրելի տարիքը 16+ է։

Վեպը կարող ես լսել այստեղ

«Կայծերը»  Րաֆֆու ստեղծագործությունների հանրագումարն է: Այն անվանել են հայոց ազգային մաքառման էպոս: Վեպի հերոսները՝ Ասլանը, Կարոն, Սագոն, Ռաֆայելը, Ֆարհատը և մյուսները, «հայտնվելով իբրև փոքրիկ կայծեր»՝ փորձում են փրկել ժողովրդին ստրկության ծանր լծից: Գիրքն ընթերցվում է մեծ հետաքրքրությամբ։ Գրված է հուշապատման ձևով։ Եթե «Խաչագողի հիշատակարանը» Մուրադի հուշերն էր ամփոփում, ապա «Կայծեր»-ում պատմում է Ֆարհատը։

Հայրենիքի ազատագրությանը նվիրված տղաների կյանքի հիմքում մի որևէ ողբերգական պատմություն կա, Ֆարհատի պանդուխտ հորը մի թուրք սպանել էր՝ ուղղակի պարզելու համար՝ դանակը սո՞ւր է, թե՞ ոչ։ Կարոն իշխանական տան զավակ էր, որին փրկել էր դայակը և այլն։

Վեպի անմոռանալի հատվածներից է տեր Թոդիկի դպրոցի նկարագրությունը։ Րաֆֆին այնպես պատկերավոր է ներկայացնում այդ դժոխային որջը, որտեղ երեխաները բթանում ու տանջանքների էին ենթարկվում, որ սարսուռ է առաջացնում։ Երբ մայրը 10 տարեկան Ֆարհատին հանձնում է տեր Թոդիկի հոգածությանը, ասում է՝ միսը քեզ, ոսկորը՝ ինձ։ Տարիների ընթացքում Ֆարհատը հասկանում է այդ բառերի իմաստը։ Րաֆֆին, նկարագրելով տեր Թոդիկի գործելակերպը, դառը քմծիծաղով գրում է, որ նրա ֆալախկա անունով տանջանքների գործիքը պատահաբար է դուրս մնացել միջնադարյան հավատաքննության՝ ինկվիզիացիայի աչքից։ «Տեր Թոդիկի դպրոց» արտահայտությունը այժմ թևավոր խոսք է։

Իսկ որտեղի՞ց էր քաղել այդ պատկերը Րաֆֆին․․․ Ապրես, իր մանկությունից (Եթե լավ չես հիշում , կարդա «Հետաքրքիր պատմություններ» բաժնում)։

Տեր Թոդիկի դպրոցի մի տարբերակ էլ պատկերված է միջնադարյան այս ձեռագրում։ Աշակերտը պահում է ուռենու ճյուղերը, որոնք ծեծի համար են նախատեսված։ Երբ ուսուցչի ձեռքի ճյուղը կոտրվում էր, աշակերտը նորն էր մատուցում։

«Կայծեր»-ի «Վարագ» գլխում խորհրդանշորեն ներկայացված է Խրիմյան Հայրիկը, որը Վարագա վանքի վանահայրն է։

Րաֆֆին շատ է քննադատել ագահ, անկիրթ հոգևորականներին։ Իսկ այստեղ ներկայացրել է հոգևորականի իր իդեալը, որը իրական կյանքում էլ մարմնավորում էր Խրիմյան Հայրիկը։

Մի քանի հմուտ վրձնահարված, և երազած հոգևորականի կերպարը հայտնվում է մեր առջև․ «Նա չէր խոսում Վերին Երուսաղեմի երանությունների մասին, նրա ուխտյալ երկիրը Վասպուրականն էր»։ Վարագը հայ մշակույթի օազիս էր (անապատի մեջ կանաչապատ տարածք), որտեղ հոգևոր հայրը գութանով վար էր անում (արդար աշխատանքի կարևորումը)։ Նա նման էր կրթություն ու լույս բաժանող 5-րդ դարի մեր լուսավոր պատմահորը՝ Խորենացուն․․․ Այս հատվածում Րաֆֆին կարծես ներկայացնում է հենց իր հանդիպումը Հայրիկի հետ։ Երբ Րաֆֆին 22 տարեկան էր, նրանք հանդիպել էին (հիշում ես, չէ՞, Րաֆֆին պատմական Հայաստանի գրեթե ոչ մի գավառ բաց չի թողել, բոլոր վայրերում ճամփորդել է)։

Վարդգես Սուրենյանց «Խրիմյան Հայրիկի դիմանկարը»

«Խենթը» վեպի նման «Կայծերն» էլ ավարտվում է ապագայի տեսլականով, թեև վեպը պիտի շարունակություն ունենար՝ ըստ Րաֆֆու մտահղացման։ Այդ ապագայում ստեղծվել էր ազատության, արդարության օրենքներով ապրող հասարակություն։ Օրինակ՝ Սագոն, որ զբաղվում է կտորի առևտրով, ասում է․ «Մեր գործվածքները այժմ տանում են Պարսկաստան, Միջին Ասիայի զանազան կողմերը․․․ես հասկանում եմ այսպիսի վաճառականությունը։ Մինչև այսօր մենք իսկապես վաճառականներ չէինք, թեև մեզ վաճառական ազգ էին կոչում, Մենք միայն միջնորդներ էինք, մեկից առնում էինք, մյուսի վրա ծախում, մենք ողորմելի դալալներ էինք․․․»

Րաֆֆուն մեղադրել են, թե «Կայծեր»-ի հերոսները հոգեբանորեն հիմնավորված, լիարժեք չեն, պարզապես միջոց են Րաֆֆու գաղափարները ներկայացնելու համար։ Այս միտքը ստուգելու համար ուշադրություն դարձրու, թե կարդալու ընթացքում կերպարները քո երևակայության մեջ սկսու՞մ են ապրել , դու մտովի տեսնո՞ւմ ես նրանց կամ նրանք հիշեցնու՞մ են քեզ ծանոթ այլ մարդկանց։

Րաֆֆու որոշ ժամանակակիցները չէին պատկերացնում, թե նման նվիրյալներ կարող են հայտնվել իրականության մեջ, նրանք նաև չէին պատկերացնում, որ Րաֆֆու ստեղծագործություններով կրթված հայը դեռ պիտի ծներ Նժդեհ, Լեոնիդ Ազգալդյան, Մոնթե, 44-օրյա պատերազմի անմահ հերոսներ․․․

Արի մի փորձ էլ անենք։

Վերհիշենք կամ ծանոթանանք հոգեբանական տիպերին և փորձենք ճշտել, թե «Կայծերի» 5 հերոսներից  յուրաքանչյուրը՝ Ֆարհատը, Կարոն, Ասլանը,  Սագոն, Համրը, հոգեբանական ո՞ր տիպին են պատկանում։ Եթե հաջողվի, կունենանք ևս մեկ ապացույց, որ Րաֆֆին ստեղծել է լիարյուն և իրարից տարբեր կերպարներ։

Սանգվինիկ-  Ռեակտիվ խառնվածք ունի, աշխատասեր է, ունի փոփոխվող տրամադրություն։ Հեշտությամբ է հարմարվում նոր իրավիճակներին։ Արդյունավետ գործիչ է՝ արտահայտիչ դիմախաղով։

Ֆլեգմատիկ – տրամադրությունը կայուն է, ռեակցիան ՝ որոշ չափով դանդաղ։ Բարդ իրավիճակներում մնում է հանգիստ և զուսպ։ Վարքը շատ դեպքերում ճկուն չէ։ Հաջողության է հասնում ավելի համբերութուն պահանջող աշխատանքներում։ Դանդաղկոտությունը փոխհատուցվում է ջանասիրությամբ։

Մելանխոլիկ – Զգացմունքային է, հեշտ խոցվող, տարված է իր ապրումներով, ներաշխարհով, խուսափում է նոր իրավիճակներից, շփումներից։ Հաջողության է հասնում այնպիսի աշխատանքում, որոնք բարձր զգայունություն և դիտողունակություն են պահանջում

Խոլերիկ – Արագաշարժ է, հանդուգն, բռնկուն, երբեմն՝ ագրեսիվ,  երբ նվիրվում է մի գործի, իրեն չի խնայում։

Քո տիպը որոշելիս նկատի ունեցիր, որ այս տիպերը հաճախ խառնված են լինում։

«Սամվել» պատմավեպի հիմքում IV դ. սկզբի իրադարձություններն են, երբ Արշակ Երկրորդը գերի է պարսից արքա Շապուհի մոտ, իսկ սպարապետ Վասակ Մամիկոնյանը սպանվել ու մորթազերծ է արվել:

Պարսից զորքի գլուխն անցած՝ Հայաստան են գալիս դավաճան իշխանները ՝ Վահան Մամիկոնյանն ու Մերուժան Արծրունին։ Րաֆֆու համար հիմք են ծառայել Փավստոս Բուզանդի և Մովսես Խորենացու պատմությունները։ Վահան Մամիկոնյանի որդու՝ Սամվելի մասին մեր պատմագրությունը գրեթե լռում է։ Րաֆֆին ոգեշնչվել է Փ․ Բուզանդի մի ակնարկով, թե Սամվելը սպանել է դավաճան հորը։

Վեպը հետաքրքիր ճամփորդություն է դեպի անցյալ, որտեղ մենք կտեսնենք մերօրյա սխալներն ու մեղքերը ևս։

Վեպում դու կհանդիպես Մեսրոպ Մաշտոցին և Սահակ Պարթևին երիտասարդ տարիքում, սպարապետ Մուշեղ Մամիկոնյանին, Արշակ արքային, Փառանձեմ թագուհուն և պատմական այլ հայտնի դեմքերի։

Սամվելը բարդ կերպար է։ Նա նրբազգաց է, խղճմտանքով լի․ «Նրա քաղցր ու մեղմ բնավորությունը, նրա անսահման գութն ու բարությունը թե դեպի շինականը, թե դեպի քաղաքացին, նրա անձը պաշտելի էին կացուցանել (դարձրել)»։ Սամվելը քաջ երիտասարդ է։ 18 տարեկանում վագր է սպանել, փայլում է մարտարվեստի բոլոր ասպարեզներում։

Ողջ վեպի ընթացքում Րաֆֆին զարգացնում է նրա կերպարը՝ անցկացնելով դժոխքի միջով։

Իսկ ի՞նչ դժոխքի մասին է խոսքը։

Սամվելը, տեղեկանալով հոր դավաճանության ու պարսից զորքով Հայաստան գալու մասին, ընդառաջ է գնում հորը։ (Հիշում ես, չէ՞, իր հերոսների բոլոր ճանապարհներով Րաֆֆին անձամբ ձիով անցել էր)։ Ճանապարհին նա ամենուր տեսնում է ավերածություններ, սպանություններ, տեսնում է Ռշտունյաց տիկնոջը՝ Համազասպուհուն, սպանված ու գլխիվայր կախված, լսում է այն բոլոր դավադրությունների մասին, որ նրանք պլանավորել էին, ու նրա մեջ հետզհետե հասունանում է սպանության «մռայլ խորհուրդը», թեև նա դեռ հույս ուներ հորը համոզելու, որ հետ կանգնի դավաճանական ճանապարհից։

Քարտեզը՝ Ալիս Հովհաննիսյանի «Րաֆֆու ոտնահետքերով» գրքից

Սամվելի ջոկատի ռազմերթը  - Տարոնի Ողական ամրոցից դեպի   Ռշտունիք (այստեղ Արտասուքի աղբյուրի մոտ հանդիպում է Աշխենի հետ), Վասպուրական, այնուհետև ուղղությունը շրջում է և Բզնունիքով գնում դեպի Արտաշատ՝ հանդիպելու հորը։

Այս ամենը նշանակում է, որ Սամվելը սառնասիրտ մարդասպան չէր, նա պարզապես երկիրը կործանող այդ հեղեղը կասեցնելու այլ ելք չի գտնում։

Սամվելի ապրումները ոմանք համեմատել են Շեքսպիրի Համլետի ապրումների հետ։

Չգիտեմ՝ դու կարդարացնե՞ս Սամվելի արարքը, թե՞ ոչ։ Բայց կարևոր է, որ ընկալես Րաֆֆու գլխավոր ուղերձը․ հայրենիքի, ընդհանուրի բարօրությունը վեր է, կարևոր է անձնականից։

Մեր օրերում, երբ ամենուր սկանդալային պատմություններ են ցուցադրում սերիալների ու հաղորդումների տեսքով, երբ ծնողների նկատմամբ հարգանքը օր օրի պակասում է, Սամվելի արարքը կարող է դիտվել իբրև նման մի պատմություն և նույնիսկ հակադաստիարակչական։ Ուստի շատ կարևոր է, որ հասկանանք Րաֆֆու մտահղացումը, և Սամվելի ողբերգության խորությունը։

Րաֆֆին փորձել է նաև բացասական կերպարների արարքները հոգեբանորեն հիմնավորել։ Օրինակ՝ Մերուժան Արծրունու դավաճանության պատճառը սերն է պարսից Շապուհ արքայի քրոջ նկատմամբ, Վահան Մամիկոնյանինը՝ փառասիրությունը։

Վեպի ընտիր դրվագներից է Պատմոս կղզում բանտարկված հայոց կաթողիկոս Ներսես Մեծի մասին պատմող հատվածը։ Պատմիչներից ոչ ոք չի հիշատակել այդ կղզու անունը, բայց Րաֆֆին որոշել է նրան այդ ծաղկուն կղզում տեղավորել, որտեղ ժամանակին աքսորված էր եղել նաև Հովհաննես Ավետարանիչը։ Երևի նկատած կլինես, որ Րաֆֆին իր մի շարք ստեղծագործություններում անխնա քննադատում է շահամոլ ու կեղծավոր հոգևորականներին (նույնիսկ շատերը ենթադրել են, թե նա Աստծուն չի հավատում)։ Բայց Ներսես Մեծի վեհ ու առաքինի կերպարը Րաֆֆին մեծագույն սիրով է կերտել։

Պատմոս կղզին

Րաֆֆին սիրով է կերտել նաև Մուշեղ սպարապետի կերպարը, որը կարողանում է պարսից Շապուհ արքային պարտության մատնել և ստիպել, որ նա փախչի՝ թողնելով իր կանանոցը։ Սպարապետը կանանոցը մեծահոգաբար հետ է ուղարկում՝ չնայած նրան, որ գիտեր, թե պարսիկներն ինչ դաժանությամբ են վարվել մեր ազնվազարմ կանանց հետ։ Վեպում Սահակ Պարթևը մեղադրում է Մուշեղին, բայց նա այդ որոշման մեջ հաստատուն է մնում․ «Մեզ վայել չէ այդ աստիճան ստորանալ․․․ Այն ինչ կարող է իրեն թույլ տա պարսից Շապուհը, չի կարող թույլ տալ քրիստոնյա Մամիկոնյանը։ Դա մոռանում են, որ մեր վիճաբանության առարկան կինն է»,- ասում է Մուշեղը։

«Սամվել» վեպում շատ են բնության չքնաղ նկարագրությունները, որոնցում երևում է Րաֆֆի նկարիչը (նա նկարելու ձիրք ուներ, նկարում էր մարդկանց, ծաղիկներ, գեղեցիկ պատկերներ, բայց հետագայում այդ ձիրքը այլ կերպ դրսևորվեց)։ Այդպիսի հատվածներ կան «Արարատյան դաշտի առավոտը», «Իշխանաց կղզին» և այլ գլուխներում։

Հաճախ Րաֆֆին բնության շքեղ ու վեհ տեսարանների կողքին հակադրում է մարդկանց թշվառ վիճակը։

«Առավոտ էր: Արարատյան դաշտի լուսապայծառ առավոտներից մեկը: Արևի առաջին ճառագայթների ներքո Մասիսի սպիտակափառ գագաթը փայլում էր վարդագույն շողքերով, որ աչք էին շլացնում: Արագածի պսակաձև գագաթը չէր երևում: Նա դեռ պատած էր ձյունի պես ճերմակ մշուշով, որպես մի ամոթխած հարսիկ, որ սքողում է յուր դեմքը անթափանցիկ շղարշով․․․․ Չէր երևում միայն մարդը․․․»։

Գևորգ Բաշինջաղյան «Արարատը լուսաբացին»

Մարտիրոս Սարյան «Արարատ»

Կարող ես լսել այստեղ

«Դավիթ Բեկ» վեպի հիմքում 18-րդ դարի պատմական իրադարձություններն են, և Դավիթ Բեկի գլխավորությամբ ազատագրական պայքարը Սյունիքում։

Պատմական ակնարկ - Զորավար Դավիթ Բեկը 1722-28 թթ․ գլխավորում է Սյունիքի ազատագրական պայքարը թուրքերի ու պարսիկների դեմ։ Արևելյան Հայաստանն այդ ժամանակ գտնվում էր Պարսկաստանի տիրապետության տակ, որի թուլացումից օգտվելով՝ Սյունիքում ազատագրական շարժում է սկսվում։ Այն գլխավորում էր Վրաստանից ժամանած Դավիթ Բեկը։ Թեև կարճ ժամանակով, բայց հաջողվում է ազատագրել Սյունիքի մեծ մասն ու հայկական իշխանություն հաստատել, որի կենտրոնը Հալիձորի բերդն էր։ Սպարապետ է կարգվում Մխիթար սպարապետը։ Պարսից շահը ընդունում է նրա իշխանությունն ու դաշինք կնքում։ Սյունիքը դիմագրավում է նաև թուրքական արշավանքներին, սակայն Դավիթ Բեկի անժամանակ մահից հետո հայ զինվորական հրամանատարությունը պառակտվում է, Մխիթար սպարապետը՝ դավադրաբար սպանվում, և, ինչպես միշտ լինում է նման դեպքերում, թշնամին օգտվում է այդ իրավիճակից։

Վեպում կան պատմական անճշտություններ։ Այս հարցի շուրջ Րաֆֆին իր համոզմունքն ուներ։ «Բանաստեղծը չպիտի լինի պատմության ստրուկը։ Եթե նա ամենայն ճշմարտությամբ հետևի պատմությանը, չի լինի ստեղծագործող, բայց միայն արտագրող»։

Էդուարդ Իսաբեկյան «Բավիթ Բեկ»

Սյունիքի ազատագրման նախապատրաստական գործողությունները սկսում է Գենվազի իշխան Ստեփանոս Շահումյանը, որը թշնամիների պատճառով զրկվել է հայրենի տնից։ Նա շրջում է տնից տուն, փորձում միավորել հայ իշխաններին, սակայն չի հաջողվում։ Այդ ժամանակ նա կեղծում է հայ իշխանների կնիքներն ու բոլորի անունից օգնություն խնդրող նամակն ուղարկում Վրաստան՝ այն հույսով, որ եթե Դավիթ Բեկը գա Հայաստան և ինչ-որ հաջողություն ունենա, այն ժամանակ իշխանները կմիավորվեն։ Ինչպե՞ս էր Դավիթ Բեկը հայտնվել Վրաստանում և դարձել զորավար։ Դավիթը ծնվել էր Սյունյաց Տաթև գյուղում։ Նրա ընտանիքը հրապարակավ ինքնահրկիզվել էր՝ իբրև բողոքի նշան, իսկ նրան մի կերպ փրկել էր ներքինի Ահմեդն ու ուղարկել էր Վրաստան։ Ճակատագրի բերումով պատանի Դավիթը ծանոթանում է թագավորի զարմուհի Թամարի հետ։ Նրան խեղդվելուց փրկելու շնորհիվ Դավիթը թավադություն (ազնվականի տիտղոս) է ստանում։ Վրացական ուրախ ու անհոգ կյանքը, սիրելիի հետ լինելու հեռանկարը կարող էր գրավել յուրաքանչյուր երիտասարդի, բայց Դավիթ Բեկն ուխտ ուներ՝ հայրենիքի ազատագրումը․․․

Վեպի քննադատներն այն կարծիքի են, որ երկրորդական կերպարներն ավելի ամբողջական են ստացվել, քան Բեկի կերպարը։ Կա նաև ենթադրություն, թե այս վեպը կիսատ է։ Րաֆֆին այն չի հասցրել ավարտել։

Դավիթ Բեկի հուշարձանը Կապան քաղաքում (քանդակագործ՝ Սարգիս Բաղդասարյան)

Եթե քեզ հետաքրքրեց Դավիթ Բեկի կերպարը, դիտիր նաև «Հուսո աստղ» ֆիլմը, որի առաջին մասը նվիրված է Դավիթ Բեկին։ Բայց նկատի ունեցիր, որ ֆիլմը ստեղծվել է ոչ թե Րաֆֆու վեպի, այլ Սերո Խանզադյանի սցենարի հիման վրա։

Կադր «Դավիթ Բեկ» ֆիլմից (1943), գլխավոր դերում՝ Հրաչյա Ներսիսյան

Րաֆֆու տարերքը արձակն էր, թեև գրել է նաև բանաստեղծություններ, պոեմներ։ Հատկապես հայտնի է նրա «Ձայն տուր, ով ծովակ» բանաստեղծությունը, որը ռոմանսի է վերածվել։ Կարող եք լսել այստեղ։

Րաֆֆին գիտի իր ստեղծագործությունները հետաքրքրաշարժ դարձնելու գաղտնիքները։ Բայց հետաքրքիր սյուժեները կարևոր գաղափարներն ընկալելի դարձնելու համար են։

Իսկ ի՞նչ գաղափարներ են դրանք։

Առաջնայինը հայրենիքը վերածնելու, փրկելու գաղափարն է, որին նվիրված են նրա գրեթե բոլոր ստեղծագործությունները։ Այդ փրկությունը նա տեսնում էր ինքնաճանաչ լինելու, զարգանալու, միավորվելու և ազատագրական կռիվների միջոցով։ Այս ճանապարհին Րաֆֆին կարևորում է նաև կնոջ դերը։ Հայ նոր գրականության մեջ առաջինը Րաֆֆին է խոսում կնոջ իրավունքների ու ազատության մասին, թեև դա արգելված թեմա էր։ Նա ստեղծել է քնքուշ, հավատարիմ, ինքնակրթվող կանանց կերպարներ։

Րաֆֆին հաճախ չէր հասցնում լիարժեք մշակել, վերստուգել իր ստեղծագործությունները, նրան «Մշակի» աշխատակիցները միշտ շտապեցնում էին։

Րաֆֆու ձեռագիրը։ 

Ցավոք շատ քիչ են Րաֆֆուց մեզ հասած ձեռագրերը։ ՐաֆՖու արխիվը արխիվը Լոնդոնից Երևան ուղարկելիս առեղծվածային հանգամանքներում կորել է։ 

Սոցիալական երկերում («Ոսկի աքաղաղ», «Զահրումար» վեպերը և այլն) Րաֆֆին քննադատում է հայ վաճառականներին, որոնք չարչիական սկզբունքներով են աշխատում։ Նա կարծում էր, որ ունևորները պետք է նպաստեն ազգի բարեկեցությանը, իսկ մեր վաճառականներն ավելի էին կեղեքում առանց այն էլ ծանր վիճակում գտնվող ժողովրդին։

Ազգային-ազատագրական պայքարին նվիրված ծրագրային վեպերում – («Ջալլալեդին», «Կայծեր», «Խենթը») Րաֆֆին ներկայացնում է Հայաստանը օտար բռնակալներից փրկելու ծրագիր։ Ըստ այդ ծրագրի՝ պետք է զինված ապստամբության, ինչպես նաև ժողովրդի կրթական մակարդակի բարձրացման միջոցով ազատվել օտարի լծից։

Պատմական («Դավիթ Բեկ», «Սամվել») թեմաներին Րաֆֆին անդրադարձավ, որովհետև գիտեր, որ պատմությունը կրկնվելու հատկություն ունի։ Հետևաբար նա պատմությունը ոչ միայն անցյալի հայելին էր համարում, այլ նաև ներկայի խորհրդատուն։ Այս վեպերում պատմությանն անդրադառնալով՝ նա փորձում էր պատասխանել ներկայի հարցերին։

Սալբի  - Րաֆֆու առաջին ստեղծագործություններից է։ Նա այն նախ գրում է գրաբար, սակայն կարդալով Աբովյանի «Վերք Հայաստանին» և «Հյուսիսափայլ» ամսագիրը՝ հասկանում է, որ հայ գրականությունը նոր ուղիով է ընթանում, և վերածում է աշխարհաբարի։

Վեպի 2-րդ և 3-րդ մասերը կորել են։ «Սալբի» վեպում Րաֆֆին մի կարևոր շեշտադրում է անում, որի մեջ պետք է գտնել Րաֆֆու շատ ստեղծագործությունների բանալին։ Նա գրում է, որ վեպերը կախարդական հայելիներ են, որոնց մեջ ազգերը, տեսնելով իրենց տգեղ պատկերը, մոլությունների նկարագիրը, վերափոխվում են, կարգավորվում։ Սա է պատճառը, որ Րաֆֆին իր երկերում շեշտը դնում է մեր ազգային արատների վրա և սուր քննադատում։

«Սալբի» վեպը ներկայացնում է պարսկահայերի կյանքը։ Վեպը ռոմանտիկական է, հետաքրքրաշարժ, սուր հակադրված են դրական և բացասական հերոսները։

Այվազովսկի «Նոյն իջնում է Արարատից»։ Այվազովսկու ստեղծագործությունները ռոմանտիկական են։

Պատմվածքներ  - Րաֆֆու պատմվածքներում նկարագրվում է թե՛ պարսկահայերի, թե՛ թիֆլիսահայերի կյանքը։ Նա հիմնականում քննադատում է հանրային կյանքում ընդունված բարքերը, որոնց զոհ են գնում լուսավոր ու անմեղ մարդիկ։

«Ուխտյալ միանձնուհի» պատմվածքում Րաֆֆին քննադատում է գլխավոր հերոսուհու՝ Սոնայի ծնողներին, որոնք հավատացյալի կերպար են ընդունել, բայց պատրաստ են ամեն մի վատ արարքի։ «Նրանք խլում են աղքատի վերջին կոպեկը և այդ փողով մոմեր վառում սրբապատկերների առաջ»։ Նրանց ցուցամոլության զոհն է դառնում իրենց իսկ դուստրը։

«Անբախտ Հռիփսիմեն» պատմվածքում ևս նման մի պատմություն է՝ Հռիփսիմեին ստիպում են ամուսնանալ հանուն շահի։

«Գեղեցիկ Վարդիկը» պատմվածքի հերոսուհին պարսիկ խանի քմահաճույքի զոհն է դառնում։

«Խազ-փուշ» պատմվածքում նկարագրվում են Թեհրանի թշվառները, որոնց կյանքի ահավոր պայմանները չեն խլել նրանց արժանապատվությունը, իսկ զայրույթը բնության տարերքի է նման։