• Դուրյանի բանաստեղծություններն ընկալելու համար պետք է հաղթահարենք արևմտահայերենը հասկանալու խնդիրը, որը շատ հեշտ է։ Մի քիչ եթե լսես ու կարդաս այդ լեզվով, հայերենի այդ գեղեցիկ տարբերակը քո սիրելին կդառնա, իսկ առանձին անհասկանալի արտահայտությունների դեպքում դիմիր բառարանի օգնությանը։

• Բանաստեղծությունների հմայքը զգալու համար շատ կարևոր է անսովոր մակդիրներով կառույցներին, փոխաբերություններին ուշադրություն դարձնելը։ Օրինակ՝ «բույլ մը նայվածք» արտահայտությունը։ Բույլ-ը աստղերի խումբն է և անսովոր է նայվածք բառի կողքին դնելը։ Բայց Դուրյանը տեսել է աստղային կրակ այդ հայացքի մեջ (ու ոչ թե մեկ, մի խումբ աստղերի փայլ), և ծնվել է անսովոր, չքնաղ պատկեր։ 

• Դուրյանը թողել է շուրջ 40 բանաստեղծություն՝ մեծ մասը գրված կյանքի վերջին տարում, երբ արդեն անբուժելի հիվանդությունը օր օրի խլում էր նրա ուժերը։

Դրանք նոր շնչով, ձևով ու բովանդակությամբ ստեղծագործություններ են, մի քանիսը բանաստեղծական գյուտեր, գլուխգործոցներ։

•  Մինչև Դուրյանը, բնությունը եղել է գեղեցկության չափանիշ, կինը գեղեցիկ էր, ինչպես վարդը, մանուշակը, երկինքը, իսկ Դուրյանի պոեզիայում մարդու պաշտամունք կա, մարդը ավելի բարձր է կանգնած։ Բնությունը գեղեցիկ է այն չափով, որքանով հիշեցնում է սիրած էակին։

Թե չը նմաներ
Կապույտն եթերաց
Կույսին աչերաց`
Երկինք ո՞վ կ’նայեր:

  «Նե» բանաստեղծությունից է հատվածը (Դուրյանի նե-ն «նա» դերանունն է իգական նշանակությամբ, ինչպես անգլերենի she-ն), որտեղ ասվում է, որ եթե երկնքի աչքերը կույսի աչքերին նման չլինեին, երկինք չէինք նայի։

• Դուրյանին ռոմանտիկ հեղինակ են համարում, բայց դա էլ միանշանակ չէ, որովհետև որոշ բանաստեղծություններում նա հոգեբանական ռեալիզմի է հասնում, ավելի ճիշտ՝ այնպիսի կատարելության, որը վեր է ցանկացած ուղղությունից։ «Նա ցույց տվեց, թե ինչ է նշանակում ստեղծագործության մեջ «ավյունը». անմիջական ապրումների ուժը հաճախ ոչ միայն փոխարինում են «դպրոցին», «տեխնիկային», այլև անչափ վեր են բարձրացնում դրանցից», -սա ռուս  գրաքննադատ Վալերի Բրյուսովի կարծիքն է Դուրյան բանաստեղծի մասին:

Ինչպե՞ս  է ծնվում սերը, մտածե՞լ ես այս մասին։  

Դուրյանն այստեղ ցույց է տալիս իր հոգու երկակի ապրումները․ մի կողմից՝ ձգտումը մենության, որովհետև այդպես ավելի պաշտպանված կլինի ցավից, մյուս կողմից սիրելու ու սիրվելու ցանկությունը։ 

Բանաստեղծությունը կառուցված է հակադրության սկզբունքով։ Վեցտողանի հատվածները ներկայացնում են բանաստեղծի հոգեվիճակն ու խոհերը, իսկ երկտողերը արտաքին ազդակներն են, որ կտրում են խոհերից։

Ես ուզեցի լուռ մենանալ,
Սիրել փըթիթք՝ խորշեր թավուտ,
Սիրել կայծերն երկնի կապույտ,
Առտըվան շաղն, իրիկվան բալ,
Ճակատագրիս սև գիծ կարդալ,
Խոկալ, սուզիլ, զմայլիլ սուտ:

Վլադիմիր Վոլոգովի կտավներից

Նա ձգտում է բնության գրկում մենակ մնալ, նրա գեղեցկությամբ զմայլվել (բայց զմայլվել բառի կողքին դնում է սուտ բառը․․․Ինչու՞, գուցե հենց այն պատճառով, որ իրականում դա իր ուզածը չէր, ու «ճակատագրի սև գիծը»՝ իր մահաբեր հիվանդությունն էր պատճառը, որ մենություն էր փնտրում)։

Եվ հանկարծ նրան շեղում են․

Բույլ մը նայվածք, փունջ մը ժպիտ՝
Քուրա մը խոսք դյութեց իմ սիրտ:

Վերջ։ Կյանքը վառ գույներով ներխուժում է բանաստեղծի կյանք․․․

Դուրյանը իր սիրտը դյութող աղջկան ամբողջությամբ չի նկարագրում, այլ միայն «զենքերը»՝ մի փունջ նայվածքն ու ժպիտը, հնոցի պես այրող խոսքը․․․ 

Հետո «զենքերն» ավելանում են․ ավելի մտերիմ շփման հուզմունքն է զգում բանաստեղծը՝ աղջկա խենթացնող շնչառությունը (եդեմ մը շունչ –սիրելիի շնչառությունը զգալը դրախտ չէ, ի՞նչ է), շրջազգեստի շրշյունն ու մազերի բույրը․

Ո՜հ, խուրձ մը վարս, եդեմ մը շունչ՝
Շրջազգեստ մը շրշեց իմ շուրջ:

Երկրորդ վեցյակը մի քիչ հիշեցնում է «Լճակ» բանաստեղծության մտքերը։ Բանաստեղծն ուզում է սրտակցել, մտերմանալ վտակի հետ, որը դառնացնող հուշեր չունի, որովհետև մշտապես հոսում, մաքրվում է, ունի  զուլալ սիրտ, որի խորքում արտացոլվում է բանաստեղծի հոգին, ու նաև իր ալիքների մեջ գաղտնիք ունի պահած։

Բայց կրկին հայտնվում է գեղեցիկ կինն ու կանչում դեպի իր աշխարհը։

 Եթեր մը տրոփ սրտի լսեցի,
Հծծեց. «Կուզե՞ս սիրտ, ե՛կ ինծի»:

Երրորդ տան մեջ բանաստեղծի զրուցակիցը զեփյուռն է։ Նա փաղաքուշ է, չի խոցում, արբեցնող բույրեր է տարածում ու շոյում երազները, բայց «փունջ մը բոց» աղջիկը հորդորում է թողնել այդ ամենը, ու բանաստեղծի փոթորկված հոգին, բնության բոլոր տարերքներն իր մեջ առած, շտապում է վայելելու սիրո բերկրանքը։

Դու նկատեցի՞ր, թե ինչ հանճարեղ փոքրիկ վրձնահարվածներով է Դուրյանը նկարում իր երազանքների տիրուհուն..․ Չկա ամբողջական նկարագիր, մենք չգիտենք նա բարձրահասա՞կ էր, թե՞ ոչ, սևահե՞ր էր, թե՞ խարտյաշ․․․․Միայն քուրա մը խոսք, եդեմ մը շունչ․․․անսպասելի մակդիրներ և անմոռանալի գեղեցկուհու մեր պատկերացումը պատրաստ է։

Բայց սիրո հեքիաթը միշտ չէ, որ երջանիկ ավարտ ունի ու պիտի ծնվի «Դրժելը», որը սերտորեն կապված է «Սիրել» բանաստեղծության հետ։ Երկուսն էլ ունեն նույն կառուցվածքը, բայց «Դրժել»-ի մեջ հակառակ վիճակն է։ Դրժել նշանակում է դավաճանել, խոստումը չկատարել։ 

Ես ուզեցի քընար մ՚ըլլալ
Նրա ձեռքին տակ հևացող,
Ներա հոգվույն խորն հիացող
Թեթև պատկեր մ՚ըլլալ շարժյալ,
Մոռնալ զիս, լոկ ըզնե խոկալ՝
Կվառե երազ մ՚որուն մեկ շող։

Բանաստեղծն ուզում է նվիրվել սիրած աղջկան, պաշտել նրան, սիրել նրա սև աչքերի աստղերը, քնար դառնալ նրա «ձեռքի տակ հևալու» համար, ապրել միայն նրանով, ում շողքն անգամ երազներ է վառում (նկատեցի՞ր այս պատկերի գեղեցկությունը)․․․ բայց խոցվում է սիրելիի խոժոռ ու կայծակի նմանվող հայացքից։

Փունջ մը կնճիռ, բույլ մը կայծակ,
Դըժոխք մ՚անեծք խոցեց հոգյակս։

Հնչում են դրժումի ծանր խոսքերը՝ «զիս կը նեղես», «սիրել չես կրնար զիս», «բա՛վ սիրեցի քեզ, մնաս բարյա՜վ»...

 Մոխրացած երազներով բանաստեղծը կրկին մտածում է մահվան մասին։

Խորշ մը կար որ զիս չէր ծաղրեր,
Այն՝ լուռ փոսն էր գերեզմանիս․․․

«Լճակ» բանաստեղծության ստեղծման նախապատմությունը հայտնի է։ 1870 թ․ ամառային մի օր դերասանուհիներով նստած են լինում, երբ ներս է մտնում երկարահասակ, մաշված շորերով ու գունատ Դուրյանը՝ թևի տակ իր «Թատրոն կամ թշվառներ» ստեղծագործությունը։ Դերասանուհիներից մեկը կատակով իրենցից մեկին՝ Թերեզային ասում  է՝ քուկինդ (քոնը) եկավ՝ ակնարկելով,  թե Դուրյանն անտարբեր չէ  նրա նկատմամբ։ Թերեզան էլ ասում է, որ իրեն պետք չէ, գունատ է, շուտով կմեռնի։ Դուրյանը ցավացող սրտով դուրս է գալիս քայլելու, բայց այդ ժամանակ էլ մի հարբած մարդ է նայում ու քրթմնջում․ «Աս ալ երթալոց է», այսինքն՝ սա էլ շուտով կմեռնի։

Այս ցավեցնող դեպքերի ազդեցությամբ է ստեղծվում այս փոքրիկ գլուխգործոցը։

«Եթե մի չար հրաշքով գոլորշանան աշխարհի բոլոր լճակները՝ Դուրյանի «Լճակով» կարելի է վերստեղծել դրանք»։

Պարույր Սևակ

Բանաստեղծությունը սկսվում է լճակի հետ զրույցով, այն հանգիստ է, ալիքները չեն խայտում, գուցե ապշել են մի գեղեցկուհու հայացքի՞ց, թե՞ երկնքի կապույտից․․․
  Մեղմ սկիզբ, որից տրամադրվում ենք բնությանը նվիրված գեղեցիկ բանաստեղծություն կարդալու։ Դուրյանը իր և լճակի միջև նմանություններ է տեսնում․ ինքն էլ է սիրում հմայվել, մտածել, լռել։ 
Բայց հաջորդ տողերում համեմատությունը ողբերգական երանգներ է ստանում․ լճակի ալիքների ու փրփուրների չափ մտածմունք ու սրտի խոց ունի բանաստեղծը․

Որքան ունիս դու ալի
Ճակատս այնքան խոկ ունի,
Որքան ունիս դու փրփուր՝
Սիրտս այնքան խոց ունի բյուր։

Հաջորդ հատվածում լճակի ու բանաստեղծի ապրումներն արդեն համեմատելի չեն, որովհետև  եթե լճակի մեջ թափվեն անգամ աստղերը, չի  կարող նմանվել իր հոգում բռնկված հրդեհին․

Այլ եթե գոգդ ալ թափին
Բույլքն աստեղաց երկնքին,
Նըմանիլ չես կրնար դուն
Հոգվույս՝ որ է բոց անհուն։

Ցավի պատճառը վիրավորանքն է, մենությունն ու չհասկացված լինելը։ Ու լճակն է միակ հավատարիմը, իր թագուհին, որը եթե անգամ երբեմն քամուց մռայլվում է, միևնույն է, իր խորքում դողդողալով պահում է նրա պատկերը՝ արտացոլանքը․

Լըճակ, դու ես թագուհիս,
Զի թ'հովե մալ խորշոմիս,
Դարձյալ խորքիդ մեջ խըռով
Զ'իս կը պահես դողդղալով։  
Շատերը զիս մերժեցին  
Քնար մ’ունի սոսկ, ըսին․․․

Միթե հայլվույդ մեջ անձկավ
Գեղուհի մը նայեցավ․․․

Մարդիկ իր մասին պատկերացում են կազմում միայն արտաքինից, չեն նայում հոգու խորքը, որը «բոց է անհուն», որտեղ «հրդեհ կա, ոչ մատյան»։ Բայց այդ հրդեհը օր օրի մոխրի է վերածվում  ճակատագրի անողոքության ու մարդկանց անսրտության պատճառով։

«Լճակը» հորդառատ գետի է նման, որը, մոտենալով անդունդին, ջրվեժի է վերածվում՝ խելագար ուժգնությամբ թափվելով ցած։ 

Դուրյանի ցավը որքան անձնական, նույնքան էլ համամարդկային է։ Հենց սա է բանաստեղծության կախարդանքը, նկարագրել մեկի ապրումները, բայց այնպես, որ յուրաքանչյուր ընթերցող այդտեղ իրեն գտնի։ Ահա ինչու է  գրող Զապել Եսայանը գրել, թե երիտասարդ տարիներին այնքան է ապրել Դուրյանի ստեղծագործություններով, ասես մատներով դիպչելով՝ զգացել  Դուրյանի ցավը, որ կուզեր գտնել վաղամեռիկ հանճարի հյուղակի ճամփան  ու ասել․ «Քո ցավերը կթրթռան իմ հոգվույս մեջ․․․»։

Մեր գրականության մյուս «հիվանդ, հանճարեղ պատանին»՝  Մեծարենցը, Դուրյանի ստեղծագործությունը «թունդ» բառով է բնորոշել։ Երևի թե դու էլ արդեն ընկալեցիր զգացմունքների ու պատկերների թնդությունը, որը կիզակետին կհասնի նրա «Տրտունջք» բանաստեղծության մեջ։

Կարդա այստեղ

«Սև հեղեղ»․ այսպես է անվանել իր այս բանաստեղծությունը Դուրյանը։  

Սպառիչ մեկնաբանել կամ վերլուծել այն հնարավոր չէ, ինչպե՞ս մեկնաբանես տիեզերական անարդարությունից ժայթքած հրաբուխը․․․ 

Հիշո՞ւմ ես, Դուրյանի կենսագրությունն ուսումնասիրելիս տեսանք, որ նրա մայրը ջերմեռանդ հավատացյալ էր ու այդպես էր դաստիարակել նաև իր զավակներին։ Ինքը՝ Պետրոսը, 13 տարեկանում մտածում էր հոգևորական դառնալու մասին։ Իր եղբայրը՝  Եղիշե Դուրյանն էլ էր հոգևորական։

Բանաստեղծությունը սկսվում է հրաժեշտի խոսքով։ Անբուժելի հիվանդ բանաստեղծը մնաք բարով է ասում  Աստծուն ու արևին։ 

է՜հ, մնաք բարով, Աստված և արև,
Որ կըպըլպըլաք իմ հոգվույս վերև...

Նրա խոսքերում դառնություն կա, թեև թվում է, թե համակերպվել է ճակատագրին։ Բայց դա թվում է․․․ Եթե արևը լույսի, կյանքի խորհրդանիշն է, հասկանալի է նրան հրաժեշտ տալը, այդ դեպքում Աստծուն ինչո՞ւ է հրաժեշտ տալիս, հանդերձյալ կյանքում հանդիպելու հույսո՞վ, թե՞․․․

Աստղ մ՚ալ ես կ՚երթամ հավելուլ երկնից, 
Աստղերն ի՞նչ են որ, եթե ո՛չ անբիծ 
Եվ թշվառ հոգվոց անեծք ողբագին,
Որք թըռին այրել ճակատն երկնքին․․․

Մի աստղ էլ ինքն է, որ  ավելանալու է երկնքում, ի՞նչ են աստղերը․․․  թշվառ հոգիների անեծքներ, որ թռել են այրելու երկնքի ճակատը․․․

Այստեղ մենք բացատրության կարիք ունենք։ Աստղերի նման ընկալումը հավանաբար գալիս է այն հավատալիքից, թե աստղերը մեռած մարդկանց հոգիներն են (հիշո՞ւմ ես Հովհ․ Թումանյանի «Անուշ» պոեմի վերջաբանը, որտեղ Համբարձման գիշերը սիրահարների աստղերը հանդիպում էին ու համբուրվում)։

«… Ես դժոխք մը անեծք Աստուծո անվանը վրա թափեցի, ավելի աղեկ չըրի՞. ծաղիկը կը թոռմի, սակայն անեծքս Աստուծո կողը խրեցա´վ»:

Դուրյանի նամակներից

Աստղերի սանդուղքներով բարձրանալով՝ մահամերձ պատանին զրույց է սկսում Աստծու հետ։  Նրա հոգին կասկածն է բզկտում․ կա՞ մի ուրիշ կյանք, թե՞ մահը անհետ կորուստ է...

Ողջո՜ւյն քեզ, Աստվա՛ծ դողդոջ էակին, 
Շողին, փըթիթին* (բողբոջին), ալվույն* (ջրերին) ու վանկին* (ձայնին)
Դու որ ճակտիս վարդն ու բոցն աչերուս
Խըլեցիր թրթռումս շրթանց, թռիչն հոգվույս,
Ամպ տըվիր աչացս, հևք տըվիր սրտիս, 
Ըսիր՝ մահվան դուռն ինձ պիտի ժպտիս, 
Անշուշտ ինձ կյանք մը պահած ես ետքի, 
Կյանք մ՚անհուն շողի, բույրի, աղոթքի․․․

Մի՞թե ոչինչ էլ չկա․․․ Մի՞թե հանդերձյալ  կյանքն ընդամենը մարդկանց երևակայությունն է։ Մի՞թե Վարդանը՝  իր 20-ամյա ընկերը, անվերադարձ հեռացավ, մի՞թե ինքը՝ Դուրյանը, աշխարհ էր եկել միայն կարճատև տառապանքի համար․․․ Մի՞թե  Աստված ոխերիմ է ու չար․․․ Եթե այո, ուրեմն թող անիծվի այդպիսի Աստվածը, ասում է տիեզերական անարդարությունից խենթացած բանաստեղծը․

Իսկ թե կորնչի պիտի իմ հուսկ շունչ 
Հոս մառախուղի մեջ համր անշըշունջ,
Այժմեն թո՛ղ որ շանթ մ՚ըլլամ դալկահար,
Պլլըվիմ անվանդ մռնչեմ անդադար, 
Թող անեծք մ՚ըլլամ ու կողըդ խըրիմ,
Թող հորջորջեմ քեզ «Աստված ոխերիմ»․․․

Ալբրեխտ Դյուրեր «Աղոթող ձեռքեր»

                                                         Զղջում 

«Տրտունջքից» մեկ օր հետո Դուրյանը գրում է «Զղջում» բանաստեղծությունը, որտեղ բացատրում է, թե «Տրտունջքը» ծնվել է, որովհետև իր ծանր վիճակից ազդված մոր արցունքն էր տեսել։ 

Մայրըս անհո՜ւն ցավ մ՚ուներ,
Այն սև ցավը ե՜ս էի…
Ա՜հ, գըլուխըս փոթորկեց…
Այս սև հեղեղն տըվի դուրս…
Ո՜հ, ներե՛ ինձ, Աստված իմ,
Մորըս արտոսրը տեսի…

Գուցե «Զղջումն» էլ էր ծնվել՝ մոր արցունքը տեսնելով. չէ՞ որ մայրն այնքան խոր հավատ ուներ Աստծու նկատմամբ ու չէր ուզենա, որ որդին կասկածեր Աստծու բարեգթությանը։   

Այնուամենայնիվ փաստ է, որ Դուրյանն իր վերջին նամակներում արտահայտում էր «Տրտունջքի» գաղափարներն ու հարցադրումները։ Դրանք պահի ազդեցությունից չէ, որ ծնվել էին։

Այվազովսկի «Ծովերի բարկություն»

«Իմ ցավը» Դուրյանի հայրենասիրական լավագույն բանաստեղծություններից է, որտեղ չկա պաթոս, չկա հայրենիքի գովասանական նկարագիր, կա միայն անձնական ապրում։ Կշեռքի մի նժարին բանաստեղծը դնում է իր անձնական ողբերգությունը․առանց սիրելու ու սիրվելու, ծաղիկ հասակում «ցամքիլ»-ը, մյուս նժարին իր թշվառ հայրենիքին օգտակար լինելու անկարողությունը։ Եվ վերջինը ավելի ծանր է։

Հեգ մարդկության մեկ ոստը գոս՝
Հայրենիք մը ունիմ թըշվառ, 
Չ՚օգնած անոր՝ մեռնի՛լ աննշան, 
Ո՜հ, ա՛յս է սոսկ ցա՛վ ինձ համար։

Պատահակա՞ն է վերջին՝ բանաստեղծության միտքը խտացնող քառատողում Դուրյանը գրել «Հեգ մարդկության մեկ ոստը գոս» արտահայտությունը։ Իհարկե ոչ։   Դուրյանը մտահոգված էր ոչ միայն Հայաստանի ու իր ժողովրդի, այլև բովանդակ աշխարհի ու մարդկության բախտով: 

Գրականագետ Արշակ Չոպանյանը «Ոսկի ճարմանդ» է անվանել «Իմ ցավը» բանաստեղծությունը, որը կապում է Դուրյանի պոեզիայի բոլորը թեմաները։

 Հավատացի՞ր Դուրյանի անկեղծությանը։ Անձնական անբուժելի ցավից ուժեղ ցավ կարո՞ղ է լինել։

Այս հարցին հրաշալի է պատասխանել Հովհաննես Թումանյանը․

«Հավատանք, որ առանց ցավի կհամաձայնի «ցամքիլ ծաղիկ հասակի մեջ» այդ երիտասարդը, որ հիվանդության մահճում, մարդկանց ստվերից վախեցած՝ այնքան հուժկու հայտնեց իր «Տրտունջը», այնքան խրոխտաց յուր աստծու դեմ...
Մի տեղ ասում է՝ ցավ չէ ինձ համար, թե զրկվիմ սերից ու կյանքից, մյուս տեղ սիրո և կյանքի համար ծառս է լինում աստծո դեմ:
Եվ երկուսն էլ ճշմարիտ են. վկան են մահը ու սերը, երկուսն էլ անկեղծ են, վկա է նրանց միջի ոգևորության հուրը»:

Հովհաննես Թումանյան

Հայրենիքը հայրենիք է նաև իր մշակութային արժեքներով։ Դուրյանն իր հոգեցունց գրչով, իհարկե, աննշան չմեռավ ու օգնեց իր հայրենիքին ավելի, քան կարող էր պատկերացնել։